نگاهی به فیلم «زیر سقف دودی» / رد پای مغشوش زیبای آمریکایی
محمدرضا نعمتی
پوران درخشنده در فیلم اخیر خود همزمان که غافلگیرکننده نبود، در عین حال همه را غافلگیر کرد. این کارگردان قدیمی سینما با گذشت چند دهه از عمر فیلمسازی خود همچنان بی توجه به اهمیت عنصر فیلمنامه، خالی از هیچ گونه ظرافت دراماتیکی باز هم به سراغ دغدغه های اجتماعی خود رفت با این تفاوت که اگر گاهی با مخفی شدن در پشت سوژه های ملتهبی مانند سوءاستفاده جنسی از کودکان در هیس دخترها فریاد نمی زنند، ضعف قصه گویی و فیلمسازی خود را پنهان میکرد؛ این بار بدون یافتن موضوعاتی کنجکاوی برانگیز، فیلمی ساخته که یکسره شعار و تعلیم از شکل و بیان آن چکه می کند.
داستان این فیلم درباره خانواده ای است که در مشکلات معمول زندگی جامعه ایرانی دست و پا می زنند. فرهاد اصلانی مردی است که در بیرون خانه با مشکل حقوق عقب افتاده کارگرانش و ورشکستگی قریب الوقوع کارخانه درگیر است، در خانه همسری دارد(مریلا زارعی) که مرتباً به پر و پای او و پسر جوانشان آرمان می پیچد و با شخصیت ترحم برانگیزش عاجزانه تلاش می ورزد تا دیده شود و در این وادی به هر دری که میزند دیواری سد راه خود می بیند تا آنکه با یک مشاور خانواده (آزیتا حاجیان) آشنا میشود.
این مشاور که در فیلمهای تهمینه میلانی نیز به کرات حضور دارد و در آنجا معمولاً گره ای از کار شخصیتها می گشاید؛ در زیر سقف دودی راهی به دهی نمی برد و تنها به عنوان سخنگوی نویسنده در حال آموزش و تعلیمات زندگی به تماشاگران حاضر در سینما است. او از مهارت عشق ورزیدن می گوید، از خطر روابط موازی برای زوجین، از نابسامانی روحی فرزندانی که از تخت خواب سرد والدین خود با اطلاع هستند. اما نتیجه همه این صحنه هایی که نویسنده خرج کرده، چیزی نیست جز همانکه بیننده از همان دقایق میانی پیش بینی میکرد: شیرین که مدتها است پی به رابطه پنهانی همسرش با زنی دیگر برده، پرده از این خیانت بر میدارد و بهرام نیز که انگار منتظر چنین فرصتی است، خاتمه زناشویی را اعلام می کند و به خانه معشوقه خود پناه می برد اما در آنجا نیز دلش آرام نمی گیرد و آن رابطه نیز به پایان می رسد. از آن سو نیز حسام نواب صفوی که با آرمان معامله ای صورت داده، کلاه گشادی بر سر وی می گذارد و سر و کار پسر خانواده نیز به بازداشت و قانون می افتد.
به نظر میرسد درخشنده فیلمنامه خود را با برداشتی از فیلم زیبای امریکایی به نگارش در آورده است اما در یک قیاس سرپایی دو فیلم، مشخص می شود حتی کپی برداری و اقتباس از آثار ارزشمند نیز سلیقه و مهارت خود را می خواهد؛ کاری که پیمان قاسمخانی آن را با استادی انجام میدهد. برای نمونه، کوین اسپیسی(لستر) همان نقشی را دارد که زارعی در اینجا ایفاگر آن است. لستر با آشنایی با پسر همسایه(ریکی) که با دختر نوجوان او هم سر و سری دارد، از ماریجوانای وی مصرف، و برای اولین بار احساس رهایی را تجربه می کند. این مواجهه، آغازی برای ورود قهرمان به دنیایی جدید و نقطه عزیمت داستان است. در زیر سقف دودی چنین نقطه عزیمتی وجود ندارد و نویسنده می توانست از هر مقطع زمانی دیگر نیز زندگی این خانواده را به تصویر بکشد. معادل شخصیت ریکی در زیر سقف دودی، امیر است که با نشئه جات سر و کار دارد اما آنچه در زیبای آمریکایی، حکم لولا و مفصل پیرنگ را بر عهده دارد، رابطه چندلایه ریکی و لستر است که از یک سو در همسایگی هم به سر می برند، از طرفی ریکی ساقی لستر و همزمان معشوقه دختر او است. از سوی دیگر، پدر ریکی، نظامی شکاکی است که به ارتباط پسرش با این مرد بسیار بدبینانه نگاه می کند.
همسر لستر به خاطر بی عرضگی شوهر دست به خیانت می زند؛ همچنان که بهرام به خاطر عدم جذابیت شیرین با زنی دیگر در رابطه است. تفاوت این دو رابطه مشابه در آن است که آنچه به نسخه هالیوودی معنا می بخشد، مضمونی عمیق است و آنچه نسخه ایرانی را بی معنا کرده، شعارهای سطحی است.
سام مندز در روند حرکتی شخصیت، لستر را از یک موجود بی اراده و تو سری خور، به مرد خانواده اعتلا می بخشد و در صحنه تاثیرگذار اظهار تمنای دخترک نوجوان به آمیزش با وی، او تمایل شدید خود به معاشقه با دخترکان کم سن و سال – که از ابتدای فیلم بر آن تاکید می شود - را در برابر به دست آوردن حس پدرانگی قربانی می کند. با این فداکاری، لستر معنای آزادی واقعی را عمیقا ادراک می کند اما نویسنده پا را از این نیز فراتر می گذارد و نشان می دهد بزرگترین آزادی و رستگاری، رهایی از بند جسم فانی است. که البته معادل این صحنه در زیر سقف دودی، جایی است که پس از سالها بهرام فیلم عروسی اش را تماشا می کند و به نوعی دچار تحول می شود!
از عناصر روایی که بگذریم، درخشنده به طرزی باور نکردنی در کارگردانی و عناصر سبکی نیز همه را غافلگیر می کند تا جایی که در بسیاری از نماهای دونفره – که ساده ترین پلانهای هر فیلم هستند – بر هم خوردن راکورد بازیگران در مچ کاتها چنان آماتورانه است که حسی از جامپ کات را در بیننده ایجاد می کنند. اوج بی سلیقگی و تعجیل در روند تولید نیز در پلان هلی شات نهایی است؛ جایی که شیرین از بهرام جدا شده است و دوربین با پروازی به سمت آسمان از کنار تیر برقی می گذرد. در این نما، حضور لامپ چراغ برق در کادر چنان چشمگیر است که پس از دور شدن دوربین می شود نفسی راحت کشید. زیرا هر آن ممکن بود کوادکوپتر حامل دوربین، به محفظه آلومینیومی لامپ اصابت کند و فیلم بدون پایان بندی بماند!
اگر قرار باشد تفسیری فرامتنی از برخی اشارات فیلمساز داشته باشیم، فارغ از آنکه کارگردان زیر سقف دودی نیز به مانند فیلمهایی مانند فروشنده بر موج انتخاب کاذب بازیگران از طریق فضای مجازی سوار شد و همانطور که قابل پیش بینی بود، هیچ بازیگری از این روش برای فیلم انتخاب نشد، تاکید فیلم بر آثار مخرب شبکه های اجتماعی مانند اینستاگرام در حالی صورت می گیرد که پوران درخشنده به طرزی فعال، خود نیز از موهبت های این شبکه ها بهرهمند است و بدون درنگ مَثَل "رطب خورده کی منع رطب کند" در ذهن تجسم می یابد.
سالها قبل، پوران درخشنده در برنامه هفت در جواب به سوال منتقدی که پرسیده بود چرا تلاش نکرده انبوه اشکالات فیلمنامه خوابهای دنباله دار را برطرف کند و سپس فیلم را بسازد صادقانه پاسخ داد به این دلیل که سرمایه گذاری پیدا شد و برای اینکه فرصت را از دست ندهم سریع فیلمنامه ای نوشتم و وارد پروسه پیش تولید شدیم. فارغ از به هدر رفتن سرمایه های ملی و زیر سوال رفتن سابقه هنری، این تصمیم قابل قضاوت نیست و ممکن است هر فیلمسازی در شرایط مشابه به محض پیدا شدن یک سرمایه بادآورده اقدامی مشابه انجام دهد اما اگر این تعجیل برای ساختن فیلم بعدی و اهمال کاری در نگارش سناریو بدل به یک عادت فیلمسازی شود و عمده کارنامه یک کارگردان را فیلمهایی بدون فیلمنامه فراگیرند؛ آنگاه ناخواسته راه قضاوت برای علت حضور چنین فیلمسازهایی برای همگان هموار است.
- مطالب مرتبط
-
برادران لیلا که بودند و چه کردند؟
-
نگاهی به دو فیلم جنجالی که بر اساس زندگی قاتل زنان خیابانی ساخته شده اند
-
یادداشتی درباره فیلم "چپ راست"
-
نگاهی به فیلم سراسر شب/ خسته و پُر مَلال!
-
نگاهی به فیلم جمشیدیه / از کوره در رفتن!
-
نگاهی به فیلم "پاپ"/ عشق و چیزهای دیگر
-
نگاهی به بنفشه آفریقایی/ مردانگی های یک زن!
-
نقد کوتاهی بر فیلم لتیان/، دربارۀ اِلی و دربارۀ یاسی!
-
نقد کوتاهی بر فیلم "هفت و نیم"/فقط گفتن و رفتن!
-
نقد کوتاهی به فیلم «بی وزنی»: چیزی شبیه اسمش!
نظرات کاربران
-
معرفی بهترین فیلم های عاشقانه 2018
-
انتشار یک فیلم کودکانه در شبکه نمایش خانگی
-
شمارۀ «محمدرضا گلزار» چند؟!
-
12 گام برای نوشتن یک فیلمنامه ی انیمیشن
-
بشنوید: «رسم عاشقی» اثر رسول نجفیان درباره شهدا
-
20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت1)/دختر خوب و دختر گمشده!
-
دست زدنِ مجری مرد به زن، برنامۀ زنده را به هم ریخت +ویدئو
-
ماندگار ترین دیالوگ های سریال «بازی تاج و تخت»
-
عکسهای بدون حجاب بازیگر معروف ایرانی در کانادا
-
ببینید: زن و شوهری که در30 فیلم، نقش خودشان را بازی کرده اند!
-
زیباترین بازیگران زن ایرانی در رتبه بندی جهانی
-
سرنوشتِ دکورهای میلیاردی سریال «مختارنامه»/ به فیلمبرداران «عروسی» اجاره داده می شود!
-
معروف ترین و پر بیننده ترین سریال های ترکی/ از عشق ممنوع تا عشق اجاره ای!
-
یک مستند ایرانی، برنده جشنواره فیلم استرالیا
-
پژمان بازغی: گلزار سوپراستار نیست!
-
هلن به خانه ها می آید
-
نگارش فیلمنامه سریال۳۰۰ قسمتی سیما ادامه دارد
-
کمدین هایی که نقش جدی بازی کردند/ از مهران غفوریان تا رضا عطاران و جواد عزتی
-
برگزیدگان جشنواره جهانی فیلم فجر معرفی شدند
-
«نما به نما» جایگزین مسابقه «۳۰۰ ثانیه» می شود
-
20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت2)/ چشمان کاملا بسته!
-
گفت و گو با میثم کزازی کارگردان فیلمِ «شین»
-
ببینید: تیزر فیلم سینمایی سرخپوست
-
تصادف رضا عطاران؛ حادثه ای که به خیر گذشت!
-
راز فیلم ارتباط جنسی زهرا امیر ابراهیمی فاش شد/ چه کسی سی دی «زهره» را پخش کرد؟!
-
اهمیت دیالوگ نویسی در فیلمنامه
-
10 صحنه ی شرم آور که بازیگران فراموش می کنند!
-
آلبوم «بی نام» چاوشی پنجم آذر منتشر میشود
-
ادعای الهام چرخنده درقزوین: در مالزی متحول شدم!
-
تازه ترین آمار فروش فیلمهای سینمایی
-
ماهچراغ شبیه به 90 شبی های مهران مدیری نیست!
-
هشت فیلم برتر سینما که دربارۀ «تنهایی» ساخته شده اند/ از اواخر بهار تا جنون تابستانی!
-
نقد و بررسی فیلم «ستیغ اره ای» ساخته مل گیبسون
-
دلیل دستگیری و اتهام محسن لرستانی چه بود؟
-
«روتوش» بهترین فیلم کوتاه جشنواره کراکوف
-
در اکران آنلاین، انحصارها باید شکسته شود
-
تمرین بازیگری در خانه
-
ویروسی بدتر از کرونا که به جانِ سینمای ایران افتاده!
-
تحلیلی برفیلم «سولاریس» /احساس گناه!
-
رونمایی از تیزر جدید «شبی که ماه کامل شد»
-
سرنوشت عجیب کوچولوهای بازیگری که محو شدند
-
فیلم سینمایی «فیتیله و ماه پیشونی»
-
پوراحمد: با بُکن نَکنهای صداوسیما کنار نمیآیم!
-
هشت فیلم در شبکه نمايش خانگی مجوز گرفتند
-
بلیط فروشی بازیگران فیلمِ آشوب
-
نمایش تولیدات حوزه هنری در ۱۲ جشنواره خارجی
-
بازیگر زن سینمای ایران اولین فیلمش را ساخت
-
صد نقشِ فراموش نشدنی سینما و تلویزیون ایران
-
رونمایی از پوستر فیلم «زیر سقف دودی»
-
نامزدهای پانزدهمین جشن سالانه منتقدان تئاتر معرفی شدند
-
روایت محمود دینی از شباهت به شهرام شب پره!
-
«آینه بغل» با افت فروش، همچنان می فروشد!
-
30فیلم کودک در یک مجموعه به بازار می آید
-
آنجلینا جولی معشوقه ی شیطان میشود!
-
بشنوید: «رسم عاشقی» اثر رسول نجفیان درباره شهدا
-
انتشار یک فیلم کودکانه در شبکه نمایش خانگی
-
شمارۀ «محمدرضا گلزار» چند؟!
-
12 گام برای نوشتن یک فیلمنامه ی انیمیشن
-
بشنوید: «رسم عاشقی» اثر رسول نجفیان درباره شهدا
-
20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت1)/دختر خوب و دختر گمشده!
-
دست زدنِ مجری مرد به زن، برنامۀ زنده را به هم ریخت +ویدئو
-
ماندگار ترین دیالوگ های سریال «بازی تاج و تخت»
-
عکسهای بدون حجاب بازیگر معروف ایرانی در کانادا
-
ببینید: زن و شوهری که در30 فیلم، نقش خودشان را بازی کرده اند!
-
زیباترین بازیگران زن ایرانی در رتبه بندی جهانی
-
سرنوشتِ دکورهای میلیاردی سریال «مختارنامه»/ به فیلمبرداران «عروسی» اجاره داده می شود!
-
معروف ترین و پر بیننده ترین سریال های ترکی/ از عشق ممنوع تا عشق اجاره ای!
-
یک مستند ایرانی، برنده جشنواره فیلم استرالیا
-
پژمان بازغی: گلزار سوپراستار نیست!
-
هلن به خانه ها می آید
-
نگارش فیلمنامه سریال۳۰۰ قسمتی سیما ادامه دارد
-
کمدین هایی که نقش جدی بازی کردند/ از مهران غفوریان تا رضا عطاران و جواد عزتی
-
برگزیدگان جشنواره جهانی فیلم فجر معرفی شدند
-
«نما به نما» جایگزین مسابقه «۳۰۰ ثانیه» می شود
-
20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت2)/ چشمان کاملا بسته!
-
گفت و گو با میثم کزازی کارگردان فیلمِ «شین»
-
ببینید: تیزر فیلم سینمایی سرخپوست
-
تصادف رضا عطاران؛ حادثه ای که به خیر گذشت!
-
راز فیلم ارتباط جنسی زهرا امیر ابراهیمی فاش شد/ چه کسی سی دی «زهره» را پخش کرد؟!
-
اهمیت دیالوگ نویسی در فیلمنامه
-
10 صحنه ی شرم آور که بازیگران فراموش می کنند!
-
آلبوم «بی نام» چاوشی پنجم آذر منتشر میشود
-
ادعای الهام چرخنده درقزوین: در مالزی متحول شدم!
-
تازه ترین آمار فروش فیلمهای سینمایی
-
ماهچراغ شبیه به 90 شبی های مهران مدیری نیست!
-
هشت فیلم برتر سینما که دربارۀ «تنهایی» ساخته شده اند/ از اواخر بهار تا جنون تابستانی!
-
نقد و بررسی فیلم «ستیغ اره ای» ساخته مل گیبسون
-
دلیل دستگیری و اتهام محسن لرستانی چه بود؟
-
«روتوش» بهترین فیلم کوتاه جشنواره کراکوف
-
در اکران آنلاین، انحصارها باید شکسته شود
-
تمرین بازیگری در خانه
-
ویروسی بدتر از کرونا که به جانِ سینمای ایران افتاده!
-
تحلیلی برفیلم «سولاریس» /احساس گناه!
-
رونمایی از تیزر جدید «شبی که ماه کامل شد»
-
سرنوشت عجیب کوچولوهای بازیگری که محو شدند
-
فیلم سینمایی «فیتیله و ماه پیشونی»
-
پوراحمد: با بُکن نَکنهای صداوسیما کنار نمیآیم!
-
هشت فیلم در شبکه نمايش خانگی مجوز گرفتند
-
بلیط فروشی بازیگران فیلمِ آشوب
-
نمایش تولیدات حوزه هنری در ۱۲ جشنواره خارجی
-
بازیگر زن سینمای ایران اولین فیلمش را ساخت
-
صد نقشِ فراموش نشدنی سینما و تلویزیون ایران
-
رونمایی از پوستر فیلم «زیر سقف دودی»
-
نامزدهای پانزدهمین جشن سالانه منتقدان تئاتر معرفی شدند
-
روایت محمود دینی از شباهت به شهرام شب پره!
-
«آینه بغل» با افت فروش، همچنان می فروشد!
-
30فیلم کودک در یک مجموعه به بازار می آید
-
آنجلینا جولی معشوقه ی شیطان میشود!