تحلیلی برفیلم «سولاریس» /احساس گناه!
محمدرضا نعمتی
احســاس گـــناه!
تحلیلی بر فیلم «سولاریس» ساخته آندری تارکوفسکی
سولاریس اثری ماندگار از کارگردان روسی و عارف سینما است. فیلم به سال 1972 بر اساس اقتباسی از رمان علمی تخیلی استانیلاو لم ساخته شد؛ در اوج جنگ سرد بین دول شرقی و غربی جهان. از یک سود اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و در سوی دیگر میدان ایالات متحده ی آمریکا قرار داشتند. این دو ابرقدرت جهان را مانند ملکی شخصی به دو قسمت تقسیم کرده که از نمای نقطه نظر هر یک نیمی از جهان خودی و قطب دیگر غیرخودی ها قرار دارند. در این گیر و دار، شوروی موفق شد در حدود پنجاه و شش سال قبل "اسپوتنیک" اولین قمرمصنوعی خود را به فضا پرتاب و در مدار زمین قرار دهد.
اما ساخته شدن فیلم ادیسه ی فضایی 2001 در سال 1967 توسط استنلی کوبریک این شائبه را در بین اهالی سینما و بسیاری دیگر پدید آورد که سولاریس جوابیه ای است از طرف روسیه – که نمی خواست در سینمای علمی و خیالی نیز از دشمن خود عقب بماند.
به نظر نمی رسد لااقل تارکوفسکی با آن پیشینه ی بی علاقگی و حتی ناراضی از نظام کمونیستی کشورش وارد چنین بده بستان هایی شده باشد. وی هنرمندی دیندار بود که بعید است به خاطر اشتیاق دولتش برای دادن پاسخ به اودیسه ی کوبریک به فکر ساختن چنین فیلمی افتاده باشد. برخی سولاریس را شرح یک تجربه ی عاشقانه در مقیاسی عرفانی نامیده اند و برخی نیز که با عرفان میانه ای نداشتند فیلم را تجربه ای هولوگرافیک خوانده اند که از ضمیرناآگاه انسان آنگاه که بر اثر رویدادی با توده آگاهی مماس گردد، خبر می دهد.
در یک سطح، می توان گفت سفینه ی سولاریس عملاً نمایانگر تعلیق موقتی علم است تا دیدگاه های جدیدتر و جهش های آگاهی نو تری برای اعتلای ادراک بشر از راز هستی و کیهان مترتب گردد. در سکانسی که برتن ناامیدانه سعی می کند قهرمان را از تصمیمش مبنی بر ساطع کردن اشعه به اقیانوس منصرف کند، می گوید
- تو می خواهی چیزی که قادر به درکش نیستی را ویران کنی!؟ اما من به هر قیمتی طرفدار پر و پا قرص دانش بشری نیستم
این دیالوگ می تواند به عنوان پیام صریح فیلم مستفاد شود. بشر برای رسیدن به مراتب بالاتر علمی بهای فراوانی را به هستی پرداخت می کند و در نهایت طبق قانون بازتاب خودش نیز از پادافره این آزمون و خطا، و تعجیلش بهره مند می شود. برتن را می توان پیامبر، دانای فرزانه یا همان کهن الگو استادی دانست که سیر آفاق کرده و حکمتی را برای نوع بشر به ارمغان آورده اما شاید حکمت الهی است که تک تک ابنا بشر می بایست به رسالت برسند و آنگاه بتوانند خود را در مقابل خطر عقل واکسینه کنند.
اما در لایه ی دیگر، سولاریس فیلمی است درباره ی احساس گناه. سولاریس به مثابه ناخوداگاه سیاره ای است که توانی جادویی برای برآوردن عمیق ترین ضایعات روحی، رویاها، ترس ها و امیال آدمی را دارد؛ درونی ترین درونیات هر فرد. ژیژک بیان می کند ما در ناخودآگاه خویش در ساحت واقعی میل، همه قاتلیم. فردی که در واقعیت هر روزه قرار گرفته، می تواند با خیال آسوده به خود بگوید همه اش خواب بود! و بدین ترتیب از رویارویی با واقعیت اساسی شانه خالی کند اما به گاه بیداری، فرد هیچ نیست مگر آگاهی از خواب خویش. همین که این مهم را به حساب بیاوریم که دقیقاً و فقط به وقت خواب است که با وجه واقعی میل خود رویارو می شویم نقطه اتکایمان یکباره زیر و رو می شود: واقعیت هر روزه معمولمان، آن واقعیت اجتماعی که در درونش نقش آدم های خوش قلب و محبوب عادی را بازی می کنیم، توهمی از کار در می آید که بر نوعی سرکوب و واپس زدن تکیه دارد؛ بر چشم پوشیدن از وجه واقعی میل خویش. واقعیت اجتماعی چیزی به جز تار عنکبوتی قراردادی و شکننده نیست که هر لحظه ممکن است بر اثر ضربه ای از هم بگسلد. پس واقعیت هر روزه ی ما تعادلی شکننده است که هر لحظه در آستانه ی فرو ریختن قرار می گیرد. کافی است تروماهای ما به گونه ای کاملاً پیشامدی و پیش بینی نشده غلیان کند. فضایی که با نظر به گذشته ی افسانه گون از کار در می آید، فضایی فی ما بین دو بیدار شدن. اولین واکنش کریس به هنگام بیداری و مشاهده ی واقعی شدن وهم خود از هاری – آنجا که واقعیت اجتماعی وی به عنوان یک روانشناس بر اثر این شوک از هم گسسته – وسوسه ی دست بردن به اسلحه برای قتل هاری است اما در ادامه برای از میان برداشتن هاری روش ملایم تری را در پیش می گیرد و متوسل به موشک شده و او را به فضای اقیانوس می فرستد. چنان که اولین گزینه ی دو همسفینه ی دیگر کریس در مواجهه با اوهام خود و خلاصی از آنها نیز چیزی به جز قتل نبوده؛ جایی که اسناوت می گوید :
- اینجا همه جور دارو و سم و... پیدا می شه، نگو طناب و چکش رو امتحان نکردی!
وقتی کلوین از خواب برمی خیزد و همسر مرده اش را که سالها پیش خودکشی کرده را باز می یابد. او نه میل واقعی خویش که احساس گناه خود را برآورده شده می یابد. زمانی که قهرمان فیلم با بدل موهوم همسر مرده اش، آنچنان که بوده است مواجه می شود، گرچه عمیقا و روحاً با او احساس همذات پنداری می کند اما مشکل اصلی او این است که چگونه از دست این موجود موهوم خلاص شود. هاری نسبت به عدم ثبات خویش آگاه است:
- من حتی خودم هم نمی دونم کی هستم. به محض اینکه چشمامو می بندم فراموش می کنم صورتم چه شکلیه
او فقط چیزهایی را درباره خودش می داند که کلوین از همسرش می داند. خلاصی از دست یک انسان راحت است. می توان او را ترک کرد، کشت یا از یاد برد اما خلاصی از یک روح با حضوری خیالی دشوار است. مثل یک حضور سایه وار به شما می چسبد. آنچه از برخورد و کشمکش بین کلوین و هاری دریافت می کنیم نرینگی در شکل اسطوره ای است. این ایده که زن به خودی خود وجود خارجی ندارد؛ یک زن صرفا تجسم رویاهای یک مرد است یا حتی تجسم گناه یک مرد. اینکه زن وجود دارد چون مرد می خواهد که ناخالص باشد. اگر مرد امیالش را پاک کند از شر مواد ناپاک و خیالات خلاص شود، زنان دیگر وجود نخواهند داشت. به همین دلیل در انتهای فیلم به نوعی از تبادل افکار مقدس دست می یابیم؛ آشتی کلوین، نه با همسرش بلکه با پدرش.
منابع
- سینما به روایت اسلاوی ژیژک
- راز کیهان یا سولاریس نوشته ایرج کریمی ماهنامه ی فیلم شماره 369
- کژ نگریستن- اسلاوی ژیژک
- مطالب مرتبط
- برادران لیلا که بودند و چه کردند؟
- نگاهی به دو فیلم جنجالی که بر اساس زندگی قاتل زنان خیابانی ساخته شده اند
- یادداشتی درباره فیلم "چپ راست"
- نگاهی به فیلم سراسر شب/ خسته و پُر مَلال!
- نگاهی به فیلم جمشیدیه / از کوره در رفتن!
- نگاهی به فیلم "پاپ"/ عشق و چیزهای دیگر
- نگاهی به بنفشه آفریقایی/ مردانگی های یک زن!
- نقد کوتاهی بر فیلم لتیان/، دربارۀ اِلی و دربارۀ یاسی!
- نقد کوتاهی بر فیلم "هفت و نیم"/فقط گفتن و رفتن!
- نقد کوتاهی به فیلم «بی وزنی»: چیزی شبیه اسمش!
نظرات کاربران
عیب سولاریس حداقل برای من این بود که دیگر از فیلمهای دیگر لذت نمیبرم. سولاریس تداعی گر مفهوم واقعی زندگی هر فرد و باعث رجعت او به خاطرات شیرین و ماندنی او میشود.
ممنونم. لذتبخش بود. از زمانی که فیلم سولاریس را دیدم فیلمهای دیگر را دیگر نپسندیدم. معانی مفاهیم و مناظری که فیلم نشان میدهد مرا به عمق وجود خود و زندگییم برد. نکته قابل توجه موسیقی بسیار عمیق و لذتبخش عرفانی آن است.
لذت بردم از قلمتون
اخلاق تنها راه هدایت بشر بسوی ارامش است
- تازه ترین آمار فروش فیلمهای سینمایی
- 20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت1)/دختر خوب و دختر گمشده!
- شمارۀ «محمدرضا گلزار» چند؟!
- بشنوید: «رسم عاشقی» اثر رسول نجفیان درباره شهدا
- عکس/ دیدار محسن چاوشی با خوانندۀ خارجنشین!
- معرفی بهترین فیلم های عاشقانه 2018
- معروف ترین و پر بیننده ترین سریال های ترکی/ از عشق ممنوع تا عشق اجاره ای!
- دست زدنِ مجری مرد به زن، برنامۀ زنده را به هم ریخت +ویدئو
- نکات اولیه ای که هر فیلمنامه نویس باید بداند
- عکس: مراسم تشییع پیکر حبیب الله کاسه ساز
- پخش بیش از ۵۰ فیلم در تاسوعا و عاشورای حسینی
- خواننده های نسل جدید با کدام آهنگ ها معروف شدند؟
- 10 فیلمی که حتی مردان را هم به گریه میاندازد!
- زیباترین بازیگران زن ایرانی در رتبه بندی جهانی
- عکسهای بدون حجاب بازیگر معروف ایرانی در کانادا
- فیلم هایی که بحران های زندگی زناشویی را نمایش دادند
- فصل دوم سریال «نفس» امسال جلوی دوربین می رود
- ماجرای مرگ برادرِترانه علیدوستی درچهارشنبه سوری
- کمدین هایی که نقش جدی بازی کردند/ از مهران غفوریان تا رضا عطاران و جواد عزتی
- سه شعر دردسرساز که خوانندگان معروف خواندند
- فیلم سینمایی «فیتیله و ماه پیشونی»
- کمدین های شکستخورده ی 98 سینمای ایران
- زمان پخش فصل جدید «بچه مهندس» مشخص شد
- آیا سایت های فروش بلیت، تماشاگران را فریب می دهند؟
- سه نمایش جدید در تماشاخانه های پایتخت
- بازیگرانی که در تلویزیون «عروس» شدند!
- ناگفتههای «سیما بینا» در آستانه ی 75 سالگی
- ببینید: تمسخرسریالهای نمایش خانگی در تلویزیون!
- آنچه دربارۀ فیلمهای جشنواره فجر 39 نمی دانستید!
- سرنوشت عجیب کوچولوهای بازیگری که محو شدند
- «کچلیک»؛ اسپانسر عجیب کنسرت «گلزار»!
- آهنگ «جان دار» ازمحمدرضا علیمردانی و امین بانی
- پشت پرده شایعۀ دوستی ستارههای سینما و فوتبال/ از ترلان پروانه تا مهدی طارمی!
- نمایشی که برای زیر پانزده ساله ها ممنوع است!
- تهیه کنندۀ یک فیلم توقیفی: اگر مجوز فیلممان را بدهند؛ کل سودمان را برای بخاری مدارس می دهیم!
- کچلهای سینما، از جمشید آریا تا صفر کشکولی!
- تخفیف ویژۀ کتابهای سینمایی در نمایشگاه کتاب
- «بچه مهندس ۳» سریال مناسبتی شبکه دو شد
- معرفی موفق ترین سریال های پلیسی ایرانی
- شاهرخ استخری: نمیخواهم عکس همسرم منتشر شود!
- حال خوب اجرای تئاتر در روزهای آلوده تهران
- نقد کوتاهی بر فیلم "هفت و نیم"/فقط گفتن و رفتن!
- گفت و گو با میثم کزازی کارگردان فیلمِ «شین»
- دستمزد مهناز افشار از «الیور توئیست» اعلام شد
- نمایشگاه کتاب زودتر از هر سال برگزار می شود
- پرفروش ترین کتاب های سال ۹۸ معرفی شدند
- «نما به نما» جایگزین مسابقه «۳۰۰ ثانیه» می شود
- اجرای یک پرفورمنس کرونایی در پیرانشهر!
- هشت بازیگر مشهور که حاضر به بازی در صحنههای جنسی نیستند!
- ماجرای پخش قسمت جنجالی پت و مت از تلویزیون
- کتابِ روان شناسانۀ شیلا خداداد رونمایی شد!
- چالش کلاهگیس برای بازیگران زن در تلویزیون!
- آهنگ جدید سینا شعبانخانی به نام ناراحتم
- پوراحمد: با بُکن نَکنهای صداوسیما کنار نمیآیم!
- شمارۀ «محمدرضا گلزار» چند؟!
- 20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت1)/دختر خوب و دختر گمشده!
- شمارۀ «محمدرضا گلزار» چند؟!
- بشنوید: «رسم عاشقی» اثر رسول نجفیان درباره شهدا
- عکس/ دیدار محسن چاوشی با خوانندۀ خارجنشین!
- معرفی بهترین فیلم های عاشقانه 2018
- معروف ترین و پر بیننده ترین سریال های ترکی/ از عشق ممنوع تا عشق اجاره ای!
- دست زدنِ مجری مرد به زن، برنامۀ زنده را به هم ریخت +ویدئو
- نکات اولیه ای که هر فیلمنامه نویس باید بداند
- عکس: مراسم تشییع پیکر حبیب الله کاسه ساز
- پخش بیش از ۵۰ فیلم در تاسوعا و عاشورای حسینی
- خواننده های نسل جدید با کدام آهنگ ها معروف شدند؟
- 10 فیلمی که حتی مردان را هم به گریه میاندازد!
- زیباترین بازیگران زن ایرانی در رتبه بندی جهانی
- عکسهای بدون حجاب بازیگر معروف ایرانی در کانادا
- فیلم هایی که بحران های زندگی زناشویی را نمایش دادند
- فصل دوم سریال «نفس» امسال جلوی دوربین می رود
- ماجرای مرگ برادرِترانه علیدوستی درچهارشنبه سوری
- کمدین هایی که نقش جدی بازی کردند/ از مهران غفوریان تا رضا عطاران و جواد عزتی
- سه شعر دردسرساز که خوانندگان معروف خواندند
- فیلم سینمایی «فیتیله و ماه پیشونی»
- کمدین های شکستخورده ی 98 سینمای ایران
- زمان پخش فصل جدید «بچه مهندس» مشخص شد
- آیا سایت های فروش بلیت، تماشاگران را فریب می دهند؟
- سه نمایش جدید در تماشاخانه های پایتخت
- بازیگرانی که در تلویزیون «عروس» شدند!
- ناگفتههای «سیما بینا» در آستانه ی 75 سالگی
- ببینید: تمسخرسریالهای نمایش خانگی در تلویزیون!
- آنچه دربارۀ فیلمهای جشنواره فجر 39 نمی دانستید!
- سرنوشت عجیب کوچولوهای بازیگری که محو شدند
- «کچلیک»؛ اسپانسر عجیب کنسرت «گلزار»!
- آهنگ «جان دار» ازمحمدرضا علیمردانی و امین بانی
- پشت پرده شایعۀ دوستی ستارههای سینما و فوتبال/ از ترلان پروانه تا مهدی طارمی!
- نمایشی که برای زیر پانزده ساله ها ممنوع است!
- تهیه کنندۀ یک فیلم توقیفی: اگر مجوز فیلممان را بدهند؛ کل سودمان را برای بخاری مدارس می دهیم!
- کچلهای سینما، از جمشید آریا تا صفر کشکولی!
- تخفیف ویژۀ کتابهای سینمایی در نمایشگاه کتاب
- «بچه مهندس ۳» سریال مناسبتی شبکه دو شد
- معرفی موفق ترین سریال های پلیسی ایرانی
- شاهرخ استخری: نمیخواهم عکس همسرم منتشر شود!
- حال خوب اجرای تئاتر در روزهای آلوده تهران
- نقد کوتاهی بر فیلم "هفت و نیم"/فقط گفتن و رفتن!
- گفت و گو با میثم کزازی کارگردان فیلمِ «شین»
- دستمزد مهناز افشار از «الیور توئیست» اعلام شد
- نمایشگاه کتاب زودتر از هر سال برگزار می شود
- پرفروش ترین کتاب های سال ۹۸ معرفی شدند
- «نما به نما» جایگزین مسابقه «۳۰۰ ثانیه» می شود
- اجرای یک پرفورمنس کرونایی در پیرانشهر!
- هشت بازیگر مشهور که حاضر به بازی در صحنههای جنسی نیستند!
- ماجرای پخش قسمت جنجالی پت و مت از تلویزیون
- کتابِ روان شناسانۀ شیلا خداداد رونمایی شد!
- چالش کلاهگیس برای بازیگران زن در تلویزیون!
- آهنگ جدید سینا شعبانخانی به نام ناراحتم
- پوراحمد: با بُکن نَکنهای صداوسیما کنار نمیآیم!