روایتی تازه از ساخت «اجاره نشین‌ها»/ بازگشت داریوش مهرجویی به ایران و ملاقات با گوگوش!

بابک غفوری آذر درباره فیلم «اجاره‌نشین‌ها» و مسیر پیچیده داریوش مهرجویی برای ساخت آن نوشته: خانه نیمه کاره‌ای که در این تصویر می‌بینید لوکیشن اولیه یکی از مهم‌ترین فیلم‌های بعد از انقلاب ایران بود. فیلمی که باوجود گذشت ۳۵ سال از ساختش تعبیر و گمانه زنی درباره چگونگی ساخت، مضمون و اتفاقات پیرامونی‌اش. همچنان می‌تواند یکی از مضامین جالب برای یک نوشته مرتبط با تاریخ سینمای بعد از انقلاب ایران باشد.

پاییز ۱۳۶۴. داریوش مهرجویی پس از فراز و نشیب فراوان، چند ماهی است که به ایران بازگشته و یکی از فیلمنامه‌هایش که طرحش را در پاریس نوشته، اجازه ساخت گرفته است، در حالی که ساخته قبلی‌اش هنوز در محاق توقیف است.

او درباره روزهای مهاجرتش می‌گوید: «یک روز از پنجره خانه‌مان حیاط مهدکودک دخترم مریم که آن موقع سه چهار سالش بود را نگاه می‌کردم. در آن زمین بزرگ همه بچه‌ها سرگرم بازی بودند. من دنبال مریم گشتم و دیدم رفته یک گوشه‌ای تنهای تنها نشسته.هیچ کاری نمی‌کند.یک دفعه دلم خیلی گرفت. ناگهان آگاهی جدید نسبت به وضعیت انسانی خودمان پیدا کردم. با خودم گفتم این مملکت به درد ما نمی‌خورد.»

در همین حال وقایع مهمی هم در تهران می‌گذرند. مشکلاتی برای خانه مهرجویی شبیه اتفاقاتی که بعدها در فیلم «بانو» به تصویر کشیده شد، می‌افتد اما اتفاقات مهم دیگری هم در حال وقوع بود. «محمدمهدی دادگو و عزت‌الله انتظامی مرتب پیغام می‌دادند و دعوت می‌کردند برگردم. ما هم با هوال و ولا برگشتیم و دیدیم اوضاع برعکس تبلیغات غلطی که آنجا در جریان بود، چندان هم نامساعد نیست.»

بازگشت مهرجویی اما دوست قدیمی (غلامحسین ساعدی) را برای همیشه دلگیر او باقی می‌گذارد: «وقتی این موضوع را به حامدی گفتم، گریه اش گرفت. مرا بغل کرد و گفت خوش به حالت، ولی کاش من را تنها نمی‌گذاشتی. من به امید تو اینجا آمدم. اشکم درآمد، گفتم من فعلاً موقتاً می‌روم تهران تا .ترتیب فیلمم را بدهم، گفت: «می‌دونم که دیگه برنمی‌گردی…من بی تو اینجا دق می‌کنم»…گریه می‌کرد و من را بغل کرده بود و نمی‌گذاشت که بروم» (سفرنامه پاریس، مهرجویی در این کتاب از ساعدی به نام حامدی یاد می‌کند).

ساعدی ۶ماه بعد از برگشت مهرجویی در همان روزهای شروع فیلمبرداری اجاره‌نشین‌ها چشم از دنیا بست.عوامل و همکاران قدیمی مهرجویی آماده همکاری با او می‌شوند. از میان همکاران قدیمی علی نصیریان بازی در نقشی را که بعدا ایرج راد آن را بازی کرد، نپذیرفت.

فیلمبرداری اجاره‌نشین‌ها به دلیلی ویژگی‌های خاص اجرایی فیلمنامه برای تخریب یک خانه با امکانات آن زمان سینمای ایران با مشکلات زیادی همراه بود. با این همه مهرجویی یکی از اعضای خانواده‌اش را پس از مدتها کنارش داشت.

فیلمبرداری اجاره‌نشین ها چند ماه به طول می‌انجامد. در یکی از روزها گوگوش که او هم آن روزها شرایط خاصی داشت سرصحنه رفت: «بعد از انقلاب خودم را سر فيلمبرداری اجاره نشين‌ها به كارگردانی داريوش مهرجويی رساندم. كلی با نادره حرف زدم، خاطرات مان را زنده كرديم،اين آخرين باری بود كه او را ديدم» ساخت موسیقی متن اجاره‌نشین‌ها هم به ناصر چشم آذر سپرده شد که او هم تازه از لس آنجلس به ایران بازگشته بود و تازه برای «تاراج» موسیقی نوشته بود.

مهرجویی پس از بازگشت از اظهارنظر رسانه‌ای خودداری کرد جز آنکه گفت قرار است اجاره نشین‌ها ابتدا نمایش داده شود و بعد مشکل حیاط پشتی مدرسه عدل آفاق حل شود.فیلمبرداری بهار ۶۵ به پایان رسید و برای نمایش در پنجمین جشنواره فیلم فجر آمده می‌شود. منوچهر عسگری نسب، عطالله مهاجرانی، محمد خزایی، منوچهر محمدی، محمدباقر کریمیان و محمد رخ صفت هیئت داوران این دوره جشنواره آن را در ۸ رشته نامزد می‌کنند اما از دادن جوایز اصلی به آن خودداری می‌کنند و تنها جایزه صدابرداری را می‌دهند. در میانه جشنواره نامه محسن مخملباف فیلمساز مهم آن زمان به مدیران سینمایی (انوار، بهشتی، حیدریان) می‌رسد که نشان از التهاب خاص پیرامون این فیلم دارد.

مهرجویی هم در تمام صحبت‌ها و گفت و گوهایش هرگونه تفاسیر تاویلی و نمادگونه از فیلم را رد کرد. اکران فیلم موفقیت آمیز است و تبدیل به یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های سال ۶۶ می‌شود. مسیر برای ادامه فعالیت مهرجویی هموار می‌شود.