مستند ۳۰ دقیقه ای «اوسیا» ساخته علیرضا دهقان، به گفته سایت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی موفق ترین مستند سال ۹۵ بوده است. «اوسیا» به لهجه محلی به معنی آب سیاه است و بر آلودگی آب قنات زرچ در یزد دلالت دارد. فیلم درباره قنات زرچ است به طول ۸۴ کیلومتر است که یکی از قدیمی ترین قنات های جهان است و سال گذشته در سازمان یونسکو ثبت جهانی شد. این فیلم اخیرا موفق به دریافت جایزه بهترین اثر مستند چهاردهمین جشنواره بین المللی فیلم های علمی استرالیا –که مهم ترین جشنواره فیلم های علمی در نیمکره جنوبی است- شده است. بهاره گل پرور در بانی فیلم با علیرضا دهقان، کارگردان این اثر گفتگویی کرده که بخش هایی از آن از نظرتان می گذرد:

لطفا کمی از مستند «اوسیا» بگویید و بگویید تاکنون در چه جشنواره هایی حضور پیدا کرده است؟

«اوسیا» تولید سال ۱۳۹۴ مرکز گسترش سینمای تجربی است که اولین نمایش این فیلم در سال ۹۴ بود و حضورهای بعدی جشنواره ای این مستند از سال ۹۵ شروع شد و در جشنواره هایی نظیر جشنواره بین المللی محیط زیست، جشن خانه سینما، فیلم کوتاه تهران و… شرکت کرد و حضور در جشنواره های خارجی آن هم از نیمه دوم سال ۹۵ شروع شد که هنوز هم ادامه دارد. طبق اعلام سایت مرکز گسترش «اوسیا» موفق ترین تولید مستند سال ۹۵ بود و در تمام جشنواره هایی که شرکت کرد حضور موفقی داشت. در هر ۱۴ جشنواره داخلی که شرکت کرد موفق به دریافت جایزه شد. در جشنواره های خارجی نیز در ۱۲ جشنواره حضور داشته که تاکنون چهار جایزه بین المللی از جمله جایزه بهترین کارگردانی جشنواره بین المللی محیط زیست، جایزه جشنواره فیلم های معماری و شهرسازی استانبول و جایزه بهترین فیلم جشنواره ترنتون آمریکا و جایزه بهترین اثر مستند جشنواره فیلم های علمی استرالیا را از آن خود کرده است.

چه شد که سراغ چنین موضوعی برای فیلم مستند رفتید؟

مستند «اوسیا» درباره قنات زارچ در یزد است که طولانی ترین قنات دنیا به طول ۸۴ کیلومتر و قدمت نزدیک به ۲۵۰۰ سال محسوب می شود. بیش از یک دهه است که پرونده این قنات برای ثبت جهانی با یونسکو در کش و قوس بود که خوشبختانه سال گذشته این قنات ثبت جهانی شد ولی نکته ای که وجود دارد این است که صدها و هزاران سال گذشته که این قنات به مراتب شکل گرفت و بزرگ تر شد زمانی بود که گستره شهرنشینی به این شکل نبود ولی در حال حاضر به دلیل قرار گرفتن یک سری مراکز صنعتی، بیمارستانی و خانگی روی این قنات نظارت کردن روی قنات را کمی دشوار کرده است. «اوسیا» به لهجه محلی یعنی آب سیاه و آن آب زلالی که در طول این سال ها به رنگ سیاه درآمده و تبدیل به آب سیاه شده است که در حال حاضر می بینیم.

اوسیا چندمین کار شماست؟

اوسیا شانزدهمین فیلمی است که من کار کرده ام. این فیلم بیان جلوه ای از نوع هنر ایرانیان بود که آن را معرفی می کند چرا که در خارج از کشور خیلی ها نمی دانند که اصلا قنات چیست.

از سختی های کارتان بگویید.

پروژه سختی بود چرا که ما سه نوع فیلمبرداری در این فیلم داشتیم. یکی فیلمبرداری هوایی که برای صدور مجوزهای آن حدودا ۶- ۷ ماه طول کشید. روی زمین هم که با آدم ها گفت و گو داشتیم بسیاری از افراد جلوی دوربین ما نمی آمدند و می آمدند و منصرف می شدند سوال و جواب هایمان شرایط را برای آنها سخت کرده بود و روند فیلمبرداری ما را طولانی کرده بود. سومین بخش آن هم این بود که فیلمبرداری زیرزمین داشتیم و کار کردن در عمق ۶۰ – ۷۰ متری زمین در تونل های باریک مسیر آب کار بسیار دشواری بود مضاف بر اینکه این سوژه ما سوژه ای بود که در آن فاضلاب بود و در آن شرایط نفس کشیدن زیر زمین کار را بسیار دشوارتر می کرد. تحقیقاتی داشتیم که این مشکل را ثابت کنیم. چرا که برخی می گفتند که این قنات در مقطعی آلوده بوده است و اکنون دیگر رفع شده است و یک سری از مسئولان دولتی نیز این آلودگی ها را انکار می کردند به خاطر همین شرایط کار پژوهشی و تولید ما و اینکه بخواهیم جواب آزمایش ها را در کار بگیریم نزدیک به دو سال کارمان طول کشید. با زمانی که گذاشتیم کار بسیار طاقت فرسایی بود ولی با موفقیت هایی که کسب کرد بخشی از خستگی ها را از تنمان بیرون کرد.و امیدواریم که هرچه سریعتر این مشکال الودگی قنات بر طرف شود

یک فیلم مستند چگونه باید باشد که در پردازش تصویری ارزش های سینمایی هم داشته باشد که مردم جذب آن شوند؟

نکاتی هستند که فارغ از آن مسئله و سوژه ای که ما در فیلم دنبال می کنیم در فیلم اثر دارند که می تواند حداقل مخاطب را پای فیلم بنشاند. بحث نوع روایت و قصه گویی در سینمای مستند است. اینکه ما در فیلم هایمان یک خط سیر و داستانی داشته باشیم که مخاطب بتواند به واسطه آن قصه و روایت فیلم ما را دنبال کند. عدم پرداختن به یک روایت منسجم در برخی از فیلم ها عدم پرداخت کلی و منسجم از کار باعث می شود که هر چقدر سوژه مهمی هم باشد بعد از ده دقیقه یا ۲۰ دقیقه سوژه را رها می کند به خاطر اینکه فکر می کند با یک ذهن آشفته ای روبرو است و یک سری آرشیو و تصاویر که در فیلم ها هم می تواند آن را ببیند.

بحثی که در سینمای دنیا هم دنبال می شود و بحث روایت و قصه گویی است که اخیرا در مستندهای ایرانی هم رواج پیدا می کند و به درستی کار می شود این است که فیلمسازان هم می دانند که فیلم هایشان باید یک روایت و قصه ای از ابتدا تا انتها داشته باشد که مخاطب بتواند دنبال کند. بخشی هم مربوط به جلوه های بصری زیباست که اگر واقعا فیلم ایجاب می کند که بتواند یک سری نماها و دکوپاژها و ترکیب بندی هایی که در فیلم داشته باشند که به نوع دکوپاژهای سینمایی نزدیک تر باشد این هم به لحاظ جلوه های بصری کمک می کند. طراحی پلان ها، جلوه های بصری و دکوپاژهای سینمایی که بتواند در خدمت نوع فیلم مستند باشد.

شاید برخی از مستندها را می بینم که اسیر پلان های هوایی شدند و ۹۰ درصد فیلم پلان های هایی دارد که شاید زیبا باشد ولی اصلا به روایت فیلم کمک نمی کند و مخاطب را خسته می کند. ممکن است فیلمی سوژه خوبی داشته باشد ولی پرداخت شتابزده و دوربین روی دست های بسیار زیادی که اصلا به روایت داستان کمک نمی کند. مخاطب را دچار یک سردرگمی می کند که شاید بسیاری از پلان ها با یک دکوپاژ بهتر و نگاهی سینمایی تر و فیلمبرداری بهتر بتواند به ما کمک کند. به نظر من در بحث هنری کار هم نوع روایت و قصه گویی مهم است و هم بحث زیبایی شناسی تصویری کار است که بتواند در خدمت داستان باشد و از فیلم بیرون نزند. در خدمت داستان بودن بسیار مهم است.

حضور در جشنواره های بین المللی چه اهمیتی در جهانی شدن سینمای ایران در بحث فیلم کوتاه دارد؟

در حال حاضر بیشتر حضورهای جهانی ما و بیشتر اعتباراتی که سینمای ایران در حضورهای بین المللی دارد، با فیلم های کوتاه و فیلم های مستند است. ما یک تعداد فیلم بلند داریم و چند فیلمساز خاص داریم مثل مرحوم کیارستمی یا آقای فرهادی که فیلم هایشان در جشنواره های مختلف نمایش داده می شد. می توان گفت که از ۱۰۰ درصد فیلمهایی که در جشنواره های جهانی شرکت می کنند، ۷۰ درصد آنها مربوط به فیلم های کوتاه مستند و داستانی است. هر کدام از این جشنواره ها هم مخاطبان خودشان را دارند.

این فیلم ها سفیرهای فرهنگی ما در کشورهای مختلف هستند که بسیاری از اوقات همین حضورهای بین المللی فیلم کوتاه و بلند موجب حضورهای بعدی آن ها در جشنواره ها می شود. تداوم این حضورها قطعا به معرفی سینمای ایران در عرصه بین المللی کمک کننده است و به نظر من سینمای کوتاه و مستند ما حداقل در چند سال اخیر به خوبی میدان داری کرد و اکثر جوایز مهم را کسب کرده اند. به نظرم اهمیت این حضور غیرقابل انکار است.