نگاهی به فیلم «زیر سقف دودی» / رد پای مغشوش زیبای آمریکایی
محمدرضا نعمتی
پوران درخشنده در فیلم اخیر خود همزمان که غافلگیرکننده نبود، در عین حال همه را غافلگیر کرد. این کارگردان قدیمی سینما با گذشت چند دهه از عمر فیلمسازی خود همچنان بی توجه به اهمیت عنصر فیلمنامه، خالی از هیچ گونه ظرافت دراماتیکی باز هم به سراغ دغدغه های اجتماعی خود رفت با این تفاوت که اگر گاهی با مخفی شدن در پشت سوژه های ملتهبی مانند سوءاستفاده جنسی از کودکان در هیس دخترها فریاد نمی زنند، ضعف قصه گویی و فیلمسازی خود را پنهان میکرد؛ این بار بدون یافتن موضوعاتی کنجکاوی برانگیز، فیلمی ساخته که یکسره شعار و تعلیم از شکل و بیان آن چکه می کند.
داستان این فیلم درباره خانواده ای است که در مشکلات معمول زندگی جامعه ایرانی دست و پا می زنند. فرهاد اصلانی مردی است که در بیرون خانه با مشکل حقوق عقب افتاده کارگرانش و ورشکستگی قریب الوقوع کارخانه درگیر است، در خانه همسری دارد(مریلا زارعی) که مرتباً به پر و پای او و پسر جوانشان آرمان می پیچد و با شخصیت ترحم برانگیزش عاجزانه تلاش می ورزد تا دیده شود و در این وادی به هر دری که میزند دیواری سد راه خود می بیند تا آنکه با یک مشاور خانواده (آزیتا حاجیان) آشنا میشود.
این مشاور که در فیلمهای تهمینه میلانی نیز به کرات حضور دارد و در آنجا معمولاً گره ای از کار شخصیتها می گشاید؛ در زیر سقف دودی راهی به دهی نمی برد و تنها به عنوان سخنگوی نویسنده در حال آموزش و تعلیمات زندگی به تماشاگران حاضر در سینما است. او از مهارت عشق ورزیدن می گوید، از خطر روابط موازی برای زوجین، از نابسامانی روحی فرزندانی که از تخت خواب سرد والدین خود با اطلاع هستند. اما نتیجه همه این صحنه هایی که نویسنده خرج کرده، چیزی نیست جز همانکه بیننده از همان دقایق میانی پیش بینی میکرد: شیرین که مدتها است پی به رابطه پنهانی همسرش با زنی دیگر برده، پرده از این خیانت بر میدارد و بهرام نیز که انگار منتظر چنین فرصتی است، خاتمه زناشویی را اعلام می کند و به خانه معشوقه خود پناه می برد اما در آنجا نیز دلش آرام نمی گیرد و آن رابطه نیز به پایان می رسد. از آن سو نیز حسام نواب صفوی که با آرمان معامله ای صورت داده، کلاه گشادی بر سر وی می گذارد و سر و کار پسر خانواده نیز به بازداشت و قانون می افتد.
به نظر میرسد درخشنده فیلمنامه خود را با برداشتی از فیلم زیبای امریکایی به نگارش در آورده است اما در یک قیاس سرپایی دو فیلم، مشخص می شود حتی کپی برداری و اقتباس از آثار ارزشمند نیز سلیقه و مهارت خود را می خواهد؛ کاری که پیمان قاسمخانی آن را با استادی انجام میدهد. برای نمونه، کوین اسپیسی(لستر) همان نقشی را دارد که زارعی در اینجا ایفاگر آن است. لستر با آشنایی با پسر همسایه(ریکی) که با دختر نوجوان او هم سر و سری دارد، از ماریجوانای وی مصرف، و برای اولین بار احساس رهایی را تجربه می کند. این مواجهه، آغازی برای ورود قهرمان به دنیایی جدید و نقطه عزیمت داستان است. در زیر سقف دودی چنین نقطه عزیمتی وجود ندارد و نویسنده می توانست از هر مقطع زمانی دیگر نیز زندگی این خانواده را به تصویر بکشد. معادل شخصیت ریکی در زیر سقف دودی، امیر است که با نشئه جات سر و کار دارد اما آنچه در زیبای آمریکایی، حکم لولا و مفصل پیرنگ را بر عهده دارد، رابطه چندلایه ریکی و لستر است که از یک سو در همسایگی هم به سر می برند، از طرفی ریکی ساقی لستر و همزمان معشوقه دختر او است. از سوی دیگر، پدر ریکی، نظامی شکاکی است که به ارتباط پسرش با این مرد بسیار بدبینانه نگاه می کند.
همسر لستر به خاطر بی عرضگی شوهر دست به خیانت می زند؛ همچنان که بهرام به خاطر عدم جذابیت شیرین با زنی دیگر در رابطه است. تفاوت این دو رابطه مشابه در آن است که آنچه به نسخه هالیوودی معنا می بخشد، مضمونی عمیق است و آنچه نسخه ایرانی را بی معنا کرده، شعارهای سطحی است.
سام مندز در روند حرکتی شخصیت، لستر را از یک موجود بی اراده و تو سری خور، به مرد خانواده اعتلا می بخشد و در صحنه تاثیرگذار اظهار تمنای دخترک نوجوان به آمیزش با وی، او تمایل شدید خود به معاشقه با دخترکان کم سن و سال – که از ابتدای فیلم بر آن تاکید می شود - را در برابر به دست آوردن حس پدرانگی قربانی می کند. با این فداکاری، لستر معنای آزادی واقعی را عمیقا ادراک می کند اما نویسنده پا را از این نیز فراتر می گذارد و نشان می دهد بزرگترین آزادی و رستگاری، رهایی از بند جسم فانی است. که البته معادل این صحنه در زیر سقف دودی، جایی است که پس از سالها بهرام فیلم عروسی اش را تماشا می کند و به نوعی دچار تحول می شود!
از عناصر روایی که بگذریم، درخشنده به طرزی باور نکردنی در کارگردانی و عناصر سبکی نیز همه را غافلگیر می کند تا جایی که در بسیاری از نماهای دونفره – که ساده ترین پلانهای هر فیلم هستند – بر هم خوردن راکورد بازیگران در مچ کاتها چنان آماتورانه است که حسی از جامپ کات را در بیننده ایجاد می کنند. اوج بی سلیقگی و تعجیل در روند تولید نیز در پلان هلی شات نهایی است؛ جایی که شیرین از بهرام جدا شده است و دوربین با پروازی به سمت آسمان از کنار تیر برقی می گذرد. در این نما، حضور لامپ چراغ برق در کادر چنان چشمگیر است که پس از دور شدن دوربین می شود نفسی راحت کشید. زیرا هر آن ممکن بود کوادکوپتر حامل دوربین، به محفظه آلومینیومی لامپ اصابت کند و فیلم بدون پایان بندی بماند!
اگر قرار باشد تفسیری فرامتنی از برخی اشارات فیلمساز داشته باشیم، فارغ از آنکه کارگردان زیر سقف دودی نیز به مانند فیلمهایی مانند فروشنده بر موج انتخاب کاذب بازیگران از طریق فضای مجازی سوار شد و همانطور که قابل پیش بینی بود، هیچ بازیگری از این روش برای فیلم انتخاب نشد، تاکید فیلم بر آثار مخرب شبکه های اجتماعی مانند اینستاگرام در حالی صورت می گیرد که پوران درخشنده به طرزی فعال، خود نیز از موهبت های این شبکه ها بهرهمند است و بدون درنگ مَثَل "رطب خورده کی منع رطب کند" در ذهن تجسم می یابد.
سالها قبل، پوران درخشنده در برنامه هفت در جواب به سوال منتقدی که پرسیده بود چرا تلاش نکرده انبوه اشکالات فیلمنامه خوابهای دنباله دار را برطرف کند و سپس فیلم را بسازد صادقانه پاسخ داد به این دلیل که سرمایه گذاری پیدا شد و برای اینکه فرصت را از دست ندهم سریع فیلمنامه ای نوشتم و وارد پروسه پیش تولید شدیم. فارغ از به هدر رفتن سرمایه های ملی و زیر سوال رفتن سابقه هنری، این تصمیم قابل قضاوت نیست و ممکن است هر فیلمسازی در شرایط مشابه به محض پیدا شدن یک سرمایه بادآورده اقدامی مشابه انجام دهد اما اگر این تعجیل برای ساختن فیلم بعدی و اهمال کاری در نگارش سناریو بدل به یک عادت فیلمسازی شود و عمده کارنامه یک کارگردان را فیلمهایی بدون فیلمنامه فراگیرند؛ آنگاه ناخواسته راه قضاوت برای علت حضور چنین فیلمسازهایی برای همگان هموار است.
- مطالب مرتبط
- برادران لیلا که بودند و چه کردند؟
- نگاهی به دو فیلم جنجالی که بر اساس زندگی قاتل زنان خیابانی ساخته شده اند
- یادداشتی درباره فیلم "چپ راست"
- نگاهی به فیلم سراسر شب/ خسته و پُر مَلال!
- نگاهی به فیلم جمشیدیه / از کوره در رفتن!
- نگاهی به فیلم "پاپ"/ عشق و چیزهای دیگر
- نگاهی به بنفشه آفریقایی/ مردانگی های یک زن!
- نقد کوتاهی بر فیلم لتیان/، دربارۀ اِلی و دربارۀ یاسی!
- نقد کوتاهی بر فیلم "هفت و نیم"/فقط گفتن و رفتن!
- نقد کوتاهی به فیلم «بی وزنی»: چیزی شبیه اسمش!
نظرات کاربران
- شمارۀ «محمدرضا گلزار» چند؟!
- کچلهای سینما، از جمشید آریا تا صفر کشکولی!
- 20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت1)/دختر خوب و دختر گمشده!
- ماجرای مرگ برادرِترانه علیدوستی درچهارشنبه سوری
- معرفی بهترین فیلم های عاشقانه 2018
- بشنوید: «رسم عاشقی» اثر رسول نجفیان درباره شهدا
- افشاگری پرنسس دایانا در مستندی بحث برانگیز
- 10 فیلمی که حتی مردان را هم به گریه میاندازد!
- ببینید: تست گریم بازیگران فیلم «آقای سانسور»
- خواننده های نسل جدید با کدام آهنگ ها معروف شدند؟
- دست زدنِ مجری مرد به زن، برنامۀ زنده را به هم ریخت +ویدئو
- فصل دوم سریال «نفس» امسال جلوی دوربین می رود
- کدام هنرمندان در امور خیریه فعالند؟
- معروف ترین و پر بیننده ترین سریال های ترکی/ از عشق ممنوع تا عشق اجاره ای!
- ببینید: زن و شوهری که در30 فیلم، نقش خودشان را بازی کرده اند!
- تلخ ترین و تاثیرگذارترین فیلمهای جنگی سینما
- فیلم هایی که بحران های زندگی زناشویی را نمایش دادند
- کمدین هایی که نقش جدی بازی کردند/ از مهران غفوریان تا رضا عطاران و جواد عزتی
- آنجلینا جولی معشوقه ی شیطان میشود!
- واکنش بازیگر مسیحی «اکسیدان» به برخی حاشیهها
- شاهد احمد لو و ویدا جوان در حمام عمومی!
- سانسور عجیبِ پاهای یک زن در شبکۀ نسیم!
- نمایش پوستر فیلمهای ایرانی در موزه سینما
- «روتوش» بهترین فیلم کوتاه جشنواره کراکوف
- پخش یک مسابقه تلفنی جدید از شبکه پنج
- افشاگری یک تهیه کننده از فساد در سینمای ایران
- هفته فیلم برزیل در ایران برگزار می شود
- هفت بازیگر ایرانی که وزن کم کرده اند
- 12 گام برای نوشتن یک فیلمنامه ی انیمیشن
- عوامل فیلم«خوک»در مراسم فرش قرمز جشنوارۀبرلین
- نگار فروزنده و نفیسه روشن در یک سریال کمدی
- میترا حجار به سراغ از یاد رفته ها رفت!
- شباهت سحر قریشی و محمود احمدی نژاد درباره یک موضوع!
- بهرام رادان و محسن کیایی در «چهارراه استانبول»
- رونمایی از پوستر کاراکترهای فیلم قاتل آمریکایی
- بازیگران ایرانی که همسران غیر ایرانی دارند+عکس
- صد نقشِ فراموش نشدنی سینما و تلویزیون ایران
- یک بازیگر زن سینما و تلویزیون، کشف حجاب کرد!
- یک واکنش به سحر قریشی و لیلا اوتادی/ چشم و ابروی زیبا در این شهر زیاد است!
- پشت پرده شایعۀ دوستی ستارههای سینما و فوتبال/ از ترلان پروانه تا مهدی طارمی!
- ماجراهای پشت پردۀ ساخت فیلم «کفش های میرزا نوروز»
- شکایت خانواده آتنا اصلانی از امیر تتلو
- بهترین فیلمهای هالیوودی دربارۀ قاتلینِ زنجیرهای(1)
- مجیدی برای ساخت قسمت دوم "محمد رسول الله(ص)" مشتاق است
- آلبوم جدیدِ بدلِ «اندی» در ایران مجوز گرفت!
- ادعای الهام چرخنده درقزوین: در مالزی متحول شدم!
- عکس:تولد مهران غفوریان در کنار هنرمندان
- راز فیلم ارتباط جنسی زهرا امیر ابراهیمی فاش شد/ چه کسی سی دی «زهره» را پخش کرد؟!
- ازدواج مجددِ یک خواننده، پس از خیانت به نامزدش
- بهترین بازیگران ژانر اکشن سینمای هالیوود را بشناسید
- زیباترین بازیگران زن ایرانی در رتبه بندی جهانی
- اختتامیه جشنواره فیلمهای شبکه چهار با فیلمهای دفاع مقدس
- در ایران فیلمسازی برای زنان دشوار است
- خوانندۀ ایرانی به اتهام استفاده ابزاری از تصاویر زنان مجرم شناخته شد!
- شمارۀ «محمدرضا گلزار» چند؟!
- کچلهای سینما، از جمشید آریا تا صفر کشکولی!
- 20 فیلم جنجالی که نباید با همسر یا نامزدتان تماشا کنید! (قسمت1)/دختر خوب و دختر گمشده!
- ماجرای مرگ برادرِترانه علیدوستی درچهارشنبه سوری
- معرفی بهترین فیلم های عاشقانه 2018
- بشنوید: «رسم عاشقی» اثر رسول نجفیان درباره شهدا
- افشاگری پرنسس دایانا در مستندی بحث برانگیز
- 10 فیلمی که حتی مردان را هم به گریه میاندازد!
- ببینید: تست گریم بازیگران فیلم «آقای سانسور»
- خواننده های نسل جدید با کدام آهنگ ها معروف شدند؟
- دست زدنِ مجری مرد به زن، برنامۀ زنده را به هم ریخت +ویدئو
- فصل دوم سریال «نفس» امسال جلوی دوربین می رود
- کدام هنرمندان در امور خیریه فعالند؟
- معروف ترین و پر بیننده ترین سریال های ترکی/ از عشق ممنوع تا عشق اجاره ای!
- ببینید: زن و شوهری که در30 فیلم، نقش خودشان را بازی کرده اند!
- تلخ ترین و تاثیرگذارترین فیلمهای جنگی سینما
- فیلم هایی که بحران های زندگی زناشویی را نمایش دادند
- کمدین هایی که نقش جدی بازی کردند/ از مهران غفوریان تا رضا عطاران و جواد عزتی
- آنجلینا جولی معشوقه ی شیطان میشود!
- واکنش بازیگر مسیحی «اکسیدان» به برخی حاشیهها
- شاهد احمد لو و ویدا جوان در حمام عمومی!
- سانسور عجیبِ پاهای یک زن در شبکۀ نسیم!
- نمایش پوستر فیلمهای ایرانی در موزه سینما
- «روتوش» بهترین فیلم کوتاه جشنواره کراکوف
- پخش یک مسابقه تلفنی جدید از شبکه پنج
- افشاگری یک تهیه کننده از فساد در سینمای ایران
- هفته فیلم برزیل در ایران برگزار می شود
- هفت بازیگر ایرانی که وزن کم کرده اند
- 12 گام برای نوشتن یک فیلمنامه ی انیمیشن
- عوامل فیلم«خوک»در مراسم فرش قرمز جشنوارۀبرلین
- نگار فروزنده و نفیسه روشن در یک سریال کمدی
- میترا حجار به سراغ از یاد رفته ها رفت!
- شباهت سحر قریشی و محمود احمدی نژاد درباره یک موضوع!
- بهرام رادان و محسن کیایی در «چهارراه استانبول»
- رونمایی از پوستر کاراکترهای فیلم قاتل آمریکایی
- بازیگران ایرانی که همسران غیر ایرانی دارند+عکس
- صد نقشِ فراموش نشدنی سینما و تلویزیون ایران
- یک بازیگر زن سینما و تلویزیون، کشف حجاب کرد!
- یک واکنش به سحر قریشی و لیلا اوتادی/ چشم و ابروی زیبا در این شهر زیاد است!
- پشت پرده شایعۀ دوستی ستارههای سینما و فوتبال/ از ترلان پروانه تا مهدی طارمی!
- ماجراهای پشت پردۀ ساخت فیلم «کفش های میرزا نوروز»
- شکایت خانواده آتنا اصلانی از امیر تتلو
- بهترین فیلمهای هالیوودی دربارۀ قاتلینِ زنجیرهای(1)
- مجیدی برای ساخت قسمت دوم "محمد رسول الله(ص)" مشتاق است
- آلبوم جدیدِ بدلِ «اندی» در ایران مجوز گرفت!
- ادعای الهام چرخنده درقزوین: در مالزی متحول شدم!
- عکس:تولد مهران غفوریان در کنار هنرمندان
- راز فیلم ارتباط جنسی زهرا امیر ابراهیمی فاش شد/ چه کسی سی دی «زهره» را پخش کرد؟!
- ازدواج مجددِ یک خواننده، پس از خیانت به نامزدش
- بهترین بازیگران ژانر اکشن سینمای هالیوود را بشناسید
- زیباترین بازیگران زن ایرانی در رتبه بندی جهانی
- اختتامیه جشنواره فیلمهای شبکه چهار با فیلمهای دفاع مقدس
- در ایران فیلمسازی برای زنان دشوار است
- خوانندۀ ایرانی به اتهام استفاده ابزاری از تصاویر زنان مجرم شناخته شد!