نگاهی به دو فیلم جنجالی که بر اساس زندگی قاتل زنان خیابانی ساخته شده اند

کدام عنکبوت، سینمایی تر است؟!

جمشید خاوری

سعید حنایی مرد چهل ساله ساکن مشهد که شغلش کارگری بود و زن و سه فرزند داشت در فاصله سالهای 1379 تا 1380 اقدام به قتل 16 زن خیابانی نمود با این دیدگاه که جامعه باید از فساد پاک شود. بعد از مدتها تلاش پلیس بالاخره وی دستگیر شد و رسانه ها به او لقب "قاتل عنکبوتی" دادند. حنایی یکی از جنجالی ترین پرونده های قتل های زنجیره ای در ایران را رقم زد و تا مدتها سوژه محافل بود.

درباره این پرونده صدها مقاله و گزارش نوشته شده اما در عرصه سینما تنها سه اثر وجود دارد. نخست مستندی به نام "و عنکبوت آمد" ساخته ی مازیار بهاری که نقد آن به خاطر ساختار مستندگونه اش در این مقال نمی گنجد. دیگری فیلم سینمایی "عنکبوت" ساخته ابراهیم ایرج زاد که سال 98 ساخته و سال 1400 در سینماهای کشور اکران شد و بالاخره فیلم سینمایی "عنکبوت مقدس" به کارگردانی علی عباسی محصول 2022 که به عنوان نمایندۀ کشور دانمارک در اسکار امسال حضور دارد .

 از خرداد امسال که "عنکبوت مقدس" در جشنواره کن جایزه گرفت و بعد نسخه قاچاقش در اینترنت پخش شد، افراد زیادی آن را دیدند و موجی راه افتاد که علی عباسی فیلمی موهن و ضد مذهبی ساخته است. ابراهیم ایرج زاد نیز اعلام کرد که عباسی برای ساخت فیلمش پا روی ردپای او گذاشته است!

در این جا به طور مختصر، دو فیلم "عنکبوت" و "عنکبوت مقدس" را از منظر پای بندی به واقعیات پرونده و مستند نمایی بررسی می کنیم.

*کدام  فیلم به واقعیت وفادارتر است؟

به نظرم فیلمی که ایرج زاد ساخته با آنچه از این پرونده روایت شده نزدیک تر است. از تعرض یک راننده مسافرکش به همسر حنایی که انگیزه اصلی او برای شروع قتل ها بوده تا شخصیت پردازی و نمایش روابط خانوادگی قاتل و زمینه های اجتماعی وقوع جرم. هر چند این فیلمساز جوان مشهدی با محدودیت های زیادی مواجه بوده؛ از عدم اشاره به باورهای مذهبی قاتل گرفته تا اسم نبردن از شهر محل وقوع قتل ها و حتی دستوری مبنی بر اینکه بازیگرها نباید لهجه مشهدی داشته باشند! اما عباسی که این محدودیت ها را نداشته، در فیلمش به همه این موارد اشاره و روی این نکته نیز تاکید کرده که انگیزه قتل ها باورهای مذهبی سعید حنایی بوده که این با آنچه در منابع دیگر، "انتقام" و "اعتقادات افراطی" ذکر شده، مغایرت دارد.

البته این را هم باید در نظر گرفت که فیلمسازی در ایران همواره با سدی به نام سانسور مواجه است. بنابراین برای نشان دادن برخی واقعیت ها – که عمدتا به شکل گیری درام و پیشبرد قصه و شخصیت پردازی آدمهای فیلم کمک شایانی می کند- محدودیت وجود دارد اما عباسی که در خارج از ایران، آزادی عمل بیشتری داشته در فیلمش به اقتضای قصه، چند صحنه از فعالیت کارگران جنسی و شیوه خشونت بار قتل ها را به نمایش گذاشته است.

*خبرنگاری که زائیده خیال است!

تفاوت دیگر، در نوع روایت داستان است. عباسی فیلمش را از نگاه یک خبرنگار (با بازی زهرا امیر ابراهیمی) روایت می کند که خودش را به عنوان طعمه سر راه قاتل قرار می دهد تا پرده از هویت او بردارد. در حالیکه در واقعیت چنین نبوده است و مهدی کاهانی قدیمی ترین خبرنگار حوادث استان خراسان که نخستین بار این قتل ها را رسانه ای کرده، گفته که در ابتدا فقط نشریات محلی مثل قدس و خراسان به این ماجرا می پرداختند و پای خبرنگاران تهرانی زمانی به این پرونده باز شد که قاتل دستگیر شده بود.

نکته دیگری که در ساختۀ عباسی وجود دارد اشاره به همدلی افراد مذهبی با حنایی و دفاع از انجام قتل هاست که به آن غلظت در واقعیت اتفاق نیفتاده و فیلمساز به طور مغرضانه ای از فیلمش به عنوان وسیله ای برای خدشه دار کردن ارزشها و مقدسات دینی مسلمانان استفاده کرده است. اتفاقی که اعتراض هنرمندان داخلی و مسئولین فرهنگی را به دنبال داشته است.

در مورد پایان بندی نیز شیوه اعدام قاتل در "عنکبوت مقدس" با جزئیات به تصویر کشیده شده که در نسخه ایرانی فیلم، چنین چیزی دیده نمی شود و ایرج زاد فیلمش را با دستگیری قاتل به پایان رسانده است.

*چرا در مشهد اجازه فیلمبرداری داده نشد؟

واقع نمایی هر اثر سینمایی با فیلمبرداری در اتمسفر جغرافیایی محل وقوع داستان ارتباطی تنگاتنگ دارد اما در این ماجرا نه فیلمساز داخلی و نه خارجی هیچ کدام اجازه فیلمبرداری در شهر مشهد و محله هایی که قتل ها در آن رخ داده را نداشته اند.

ایرج زاد بیشتر سکانس هایش را در تهران گرفته و عباسی نیز به کشور اردن رفته و تلاش کرده فضای داخل ایران را بازسازی کند. اما نتیجه شاید برای تماشاگران غیرایرانی عادی باشد اما برای تماشاگران داخل ایران، باورپذیر نیست. چرا که فضای زیستی یک کشور عربی، شاید در کلیات شبیه فضای شهر های ایران باشد اما در جزئیاتی مثل تابلو معابر و ماشین های داخل خیابان خیر. به همین دلیل جز در صحنه های داخلی مثل دادگاه و منزل قاتل و طراحی لباسها، این واقع گرایی موفقیت چندانی نداشته است.

*ساختار کدام فیلم حرفه ای تر است؟

فیلم ایرج زاد از لحاظ ساختاری ارزشمندتر از فیلم عباسی است. اما اینکه چرا فیلم "عنکبوت" در جشنواره های داخلی مورد توجه قرار نگرفته ولی "عنکبوت مقدس" همواره دارد در جشنواره های رنگارنگ خارجی تحویل گرفته می شود را باید در سیاست های پشت پرده و عموما ضد ایرانیِ آن جشنواره ها دانست.