حجت الله ایوبی

سالها پیش کتابی نوشته ام و در مقدمه کتاب آورده ام که بر خلاف توسعه گرایان معتقدم هر فرهنگ و تمدنی راه خود را برای نوشدن یا همان مدرنیته دارد. در نتیجه برخلاف مکتب توسعه گرا که الگوی توسعه را غربی را و جهان شمول می داند، باید به تعداد تمدنها و فرهنگهای از الگوهایی مختلف توسعه سخن گفت. همانجا آوردم که پس به جای مدرنیته باید گفت مدرنیته «ها» و حتی به جای دموکراسی باید گفت دموکراسی «ها».  اما معنای این سخن حرمان از استفاده از تجربه های دیگر نیست. تجربه های بشری حتما آموزنده و قابل استفاده اند. هنر هرملتی  بومی سازی این تجربه ها براساس فرهنگ و جامعه  و ارزش های جامعه خویش است. این روزها هنرو تجربه موضوع چالش های فراوان است. گفتم شاید مفید باشد سری به دیگر کشورها که از پیشتازان سینمای هنر و تجربه است بزنیم. امید است مفید باشد. 
رئیس مرکز ملی سینمای فرانسه (سی ان سی) چندی پیش با افتخار اعلام کرد در سیاست های جدید این مرکز هنر و تجربه از جایگاهی ویژه برخودار خواهد شد. مرد اول سیاست گذار سینما در فرانسه با اعلام اینکه بودجه سینمای هنر و تجربه 1.5 میلیون یورو افزایش یافته، کمک به هنر و تجربه را راهی برای پاسداری از تنوع فرهنگی در فرانسه و جهان دانست. او با افتخار اعلام گفت در بین کشورهایی مختلفی که دارای سینمای هنر و تجربه هستند فرانسویهای از نظر تعداد سالن های با برند هنر و تجربه در جهان مقام  نخست را دارند. فرانسویها با 1200 سینما و نزدیک به 2000 پرده هنر وتجربه، از 3000 سینمای هنر و تجربه کشورهای مختلف ( نزدیک به 5000 پرده ) سهم بالایی در حمایت از این سینمای فرهنگی و هنری دارند. برخلاف گمانه ها و گفته هایی که کمتر مستند به دانش و پژوهش است هنر و تجربه اندیشه ای فرانسوی نیست. بیشتر کشورهایی که سینمایی دارند و گوشه چشمی هم به میراث فرهنگی و هنری جامعه انجمن ها، شورا و یا گروهی به نام هنر و تجربه دارند. در تمام این کشورها دغدغه نخست پاسداری از سینمای فرهنگی و اندیشه های نو در کشور است. شمار این کشورها و نهادهای هنر و تجربه تا آنجاست که کنفدراسیونی جهانی به همین نام تاسیس و نهادهای هنر و تجربه جهان را به ههم پیوند داده است. در همه این کشور همه دولتها براین اصل استوارند که سینمای هنری و تجربی نیازمند کمک ویژه دولت است. این اما به معنای دولتی شدن این سینما نیست. سخن را با مرروی بر این کنفدراسیون آغاز می کنیم
کنفدارسیون بین المللی سینمای هنرو تجربه
سینمای هنر و تجربه مختص فرانسه نیست و در کشورهای مختلف دولتها به کمک این سینما آمده اند. سال 1955 یعنی درست 62 سال پیش در کشور آلمان کنفدراسیونی از کشورهای دارنده سینمای هنر و تجربه تاسیس شد. این کنفدراسیون همچنان فعال است و به رغم همه تحولات جهان سینما، اهتمام به سینمای هنر و تجربه همچنان در دستور کار کشورهایی مختلف است.  براساس آمار منتشر شده در سایت رسمی این نهاد بین اللملی،  کنفدارسیون سینمای هنر و تجربه 1907 عضو از 37 کشور مختلف جهان دارد.انجمنهای، گروهها و شخصیت های حقوقی سینمای هنر و تجربه عضو این کنفدراسیون می باشند. در همین سایت آمده اس که امروز در کشورهای اروپایی از 25000 سالن سینما نزدیک به 5000 سالن به سینمای هنر و تجربه اختصاص یافته است. 
در همه این کشورها دولتها بدون دخالت در فرآیند تولید کمک مالی به این سینما را وظیفه ذاتی خود می دانند. نخستین پریش پیش روی همه این انجمن ها و نهادها این است که اساسا سینمای هنری و تجربی چیست؟ و سینمای هنر وتجربه به چه معناست؟
به جای پرداختن به برداشتهای گوناگون از مفهوم هنر و تجربه بهتر است برداشت امروز فرانسویان را ازاین سینما مرور کنیم. برداشتی که مورد پذیرش کنفدارسیون و تقریبا همه نهادهای مربوط است. بر اساس اعلام رسمی س ان س فرانسه فیلمهایی که یکی از ویژگی های زیر را داشته باشند از سوی انجمن فرانسوی سینمای هنر و تجربه برند و برچسب هنر و تجربه را خواهند داشت:
1.    آثار ارزشمند و با کیفیت سینمایی که توان جذب مخاطب لازم را ندارند
2.    آثاری که مبتنی بر پژوهش و اکتشاف اند. به بیان دیگر آثاری که پژوهش محورند و یا اینکه در عرصه سینمایی نوآوری خاصی داشته باشند
3.    آثاری که جنبه هایی از زندگی مردم کشور فرانسه بپردازند که معمولا در سینمای بدنه مورد توجه قرار نمی گیرد
4.    آثاز اقتباسی که اثری هنری و یا تاریخی را با زبان سینما بیان کند. اثری که بتوان آن را اکران کلاسیک نامید
5.    فیلمهای کوتاهی که دارای ارزش های ویژه هنری باشد
6.    فیلمهایی که مطالبات منتقدان سینمایی و رضایت مردم را جلب کرده و باعث اعتلای هنرهفتم شود
7.    فیلمهای سینماگران تازه کاری  که دارای ویژگی استثنایی باشد
در کشورهایی که از دولتها از سینمای هنر و تجربه حمایت می کنند معمولا گروه؛ شورا یا انجمنی به همین دارند که وظیفه اصلی آنها طبقه بندی فیلمهای به هنری و تجربی است. فیلمهای طبقه بندی شده در این ژانر به طور طبیعی از حمایتهای دولتی بهره مند می شوند. در فرانسه انجمن فرانسوی سینمای هنر و تجربه این وظیفه را بر عهده دارد.این فیلمهای در شورای هنر تجربه بررسی و با برند هنر وتجربه وامتیازات ویژه توزیع می شود. این انجمن در سالی 2005 پنجاه سالگی اش را جشن گرفت واکنون 62 سال از عمرش می گذرد. 
راه طولانی هنرو تجربه در فرانسه
فرانسویها اما در یک ویژگی با ما همداستانند. آنها 60 سال است که بر طبل  مبارزه با تهاجم فرهنگی می کوبند. اما بر خلاف ما تنها شعار نمی دهند. برای مقابله با تهاجم سینمای آمریکا هزینه می کنند. پاسداری از سینمای ملی و مقاومت در برابر هالیوود یک  نقشه راه همه وزرای فرهنگ در فرانسه از آندره مالرو تا ژاک لانگ و تا امروز است. چپ و راست و میانه هرگز در این اصل تردید نمی کنند که باید از آمریکایی شدن فرهنگ و بویژه سینما در فرانسه جلوگیری کنند. حمایت از سینمای هنر و تجربه اتفاقا یکی از راهکارهای مهم مقابله با سینمای هالیوود در فرانسه است.
برای نخستین بار در فرانسه ژرمین دولوک این واژه را بکار برد. در سال 1921 او مجموعه ای از فیلمها هنری و فرهنگی بازمانده از اکران  عمومی و یا فیلمهای کم مخاطب به عنوان هنر و تجربه برای عاشقان سینمای فرهنگی به نمایش گذاشت.  در  سال 1928 سینه کلوپ های پاریس هم برای حمایت از این سینما نمایش فیلمهایی از این دست را با همین عنوان بر عهده گرفتند. فیلمهایی که ارزش هنری داشتند ولی داعیه تجاری بودن و مخاطب انبوه را نداشتند. در این سینه کلوپها همچنین فیلمهای ارزشمند تاریخ سینما هم به نمایش در می آمد. در حقیقت سینه کلوپها پاتوقهایی بودند برای سینما دوستانی که سینما را فراتر از یک سرگرمی می دانستند ونگاه روشنفکرانه و هنری نسبت نسبت به سینما داشتند. در سال 1928 ژان تدسکو (Jean Tedesco) آمفی تاتر ویو کلومبیه را به عنوان سینمای هنر و تجربه پاتوق مخصوص نمایش فیلهای هنری و تجربی قرار داد. کمی بعد جوان 23 ساله ای به نام موکلر سینمای کوچک خود در پاریس را هنر و تجربه نامید. و به تدریج جریان هنر و تجربه در شهر پاریس فراگیرتر شد و چندین سالن سینما به همین نام فیلمهای هنری و تجربی را برای سینما دوستان نمایش می دادند. در این سالنها علاوه بر فیلمهای هنری و تجربی، فیملهای موفق سینمای در سالهای گذشته و فیلمهای تاریخ سینما نیز نمایش داده می شد. در سالهای 1936 به بعد با روی کارآمدن جبهه مردمی توجه به این جریان بیشترو دولت چپگرای آن دوران که توجه ویژه ای به هنر داشت در گسترش جریان هنر و تجربه بسیار کوشید. ژان زای در دولت دبیرخانه هنرهای زیبا را اداره می کرد و نخستین کسی است که تلاش کرد وزارت فرهنگ فرانسه را تاسیس کند. ژان زای به خلاقیتهای هنری و نوآوری در عرصه هنرهای مختلف از جمله سینما توجه ویژه ای داشت. و هنر تجربه هم به همین اعتبار مورد توجه و علاقه دولت بود.
بعد از جنگ جهانی دوم کمک مالی به سینما از بعد از جنگ جهانی دوم مطرح شد. بازسازی 400 سینمای ویران شده در جنگ در اولویت کمکهای دولتی بود. تاسیس شرکت مهم و خصوص یو ژی س برای حمایت از تولید موجی ازامید را آفرید. درسال 1946 س ان س تاسیس شد. در سال 1947 هجوم مردم به سینماها بی سابقه بود و سینما به عنوان نخستین سرگرمی فرانسویها درآمد.  با توسعه سینما و تجاری شدن آن ، فرانسویها به شدت نگران فیلمهای هنری و فرهنگی شدند. سینه کلوپها، سینمای هنر و تجربه وسینماتکها در حقیقت تلاش هایی هستند برای نجات سینمای فرهنگی فرانسه.
با تاسیس جمهوری پنجم درسال 1958 آندره مالرو به عنوان نخستین وزیر فرهنگ فرانسه  این وزارتخانه را خلاصه راه انداخت. یک سال بعد او در اقدامی مهم و تاریخی، سینما را از وزارت صنعت جدا و جزیی از وزارت فرهنگ فرانسه کرد. به بیانی دیگر مالرو اعلام کرد که سینما فقط صنعت و اقتصاد نیست و ذات و جوهر سینما فرهنگ وهنر است. در کنار سینما داران فرهنگی که سینماهای خود را هنرو تجربه می نامیدند جریان موازی دیگری بوسیله منتقدان سینما شکل گرفت. منتقدان سینما در پاریس و لیون سینماهایی را به عنوان سینما تجربی اعلام کردند و پاتوقهایی را برای نقد و بررسی فیلمهای هنری و تجربی راه اندازی کردند. همین تجربه در کشورهای دیگر هم تکرار شد
در همین سال فرانسویهای هم به این نتیجه رسیدند سینماهای مختلف و پراکنده را در یک گروه سروسامان دهند. به همین منظور انجمن فرانسوی سینمای هنر و تجربه را درسال 1955 تاسیس کردند و روژه کلمان نخسیتن رئیس این انجمن شد. هدف از تاسیس این انجمن حمایت از اندیشه های نو در سینما و ایجاد فرصتهای تازه برای سینما دوستان برای دیدن فیلمهای مهم بود. در تاریخ 17 سپتامبر 1957 کمیسیون ویژه ای در س ان س برای بررسی مفهوم سینمای هنر و تجربه و امیتازاتی که باید به سالنهای هنر و تجربه داده شود تشکیل شد. بنابراین برای نخستین بارواژه هنر و تجربه به معنای حقوقی آن تعریف و در روزنامه رسمی فرانسه این تعریف رسما اعلام شد. هنرو تجربه با تاسیس انجمن و توجه س ان س عملا به عنوان سینمایی متفاوت از سینمای بدنه به رسمیت شناخته شد. با روی کار آمدن آندره مالرو به عنوان وزیر فرهنگ هنرو تجربه رسما بوسیله دولت فرانسه به رسمیت شناخته شد. 
کمک دولت به سینمای هنری موضوع بحث آن سالها بود. هنری بودن با دولتی بودن ناسازگار است. جمله معروف مالرو  که «دولت هنر را رهبری نمی کند بلکه بدان کمک می کند ودر خدمت آن است» نشان میدهد که مالرو ضمن اعتقاد به کمک دولتی به هنر و تجربه بر استقلال این سینما تاکید داشت. سینمای هنر و تجربه سینمای خلاق و آفریننده است ودولت با کمک مالی خود در خدمت این خلاقیت قرار می گیرد.
با کمکهای دولتی موج هنرو تجربه فراگیر شد. در سال 1978 شمار سینماهای مخصوص هنر و تجربه به 328 مورد رسید. و بیش از 1000 سینمای فرانسه یعنی 20% سالنهای سینمای این کشور دارای برند هنر و تجربه شدند. نزدیک به 50% فیلمهایی که برند هنر و تجربه دارند فرانسوی هستند ( در سال 2005 دقیقا 47.6%). فیلمهایی که برچسب هنرو تجربه را دارند یکی از امیتازاتشان این است که می توانند مدتی طولانی تر بر پرده ها بمانند. البته زمان نمایش درفیلمهای فرانسوی بیشتر از فیلمهای آمریکایی است. در صد بالایی از فیلمهای مستند، فیلمهای کوتاه مهم و حتی فیلمهای انیمیشن می توانند به عنوان هنر و تجربه اکران شوند.
از سال 1962 حمایت مالی از سینمای هنر . تجربه آغاز شد.  پس از 55 سال از عمر هنر و تجربه در سال 2017 س ان س اعلام کرد که حمایت بیشتر از این سینما را اخیر به تصویب رساند.بودجه این سینما با 10 در صد افزایش از 15 میلیون یورو به 16.5 میلیون یورو رسیده است. این کمک از سوی ی ان س انجام می شود. شهرداریهای و استانها هم مجازند به این سینماها در شهر هایشان کمک کنند. کمکهای دولتی بیشتر شامل سینماهای کوچک با دو سه سالن سینما می شود. نحوه کمک بستگی دارد به سانسهای نمایش فیلمهای هنر و تجربه و میزان فروش. این کمک تنها شامل فیلمهایی می شود که کمتر از 80 کپی در کل کشور دارند. به عبارتس فیلمهایی که مخاطب انبوه ندارند از این کمک بهره مند خواهندشد.
فیلمهای ارزشمند و کم مخاطب
فیلمهای هنر و تجربه فیلمهایی هستند که طبق تعریف نمی توانند پرفروش باشند. اگر فیلمی ظرفیت تکثیر بیش از 80 نسخه را در کل کشور داشته باشد اساسا از دایر ه فیلمهای هنر و تجربه بیرون خواهد بود. سینماهایی که درصدی از سانس های خود را به فیلمهای هنر و تجربه اختصاص دهند می توانند از امتیازات و کمک مالی دولت بهره مند شوند. بر اساس جمعیت شهر، تعداد سالنها ( هر چقدر تعداد سالن ها کمتر باشد امتیاز بیشتر خواهد بود) و چنین عامل دیگر سالنها امتیاز می گیرند و بر اساس امتیاز از کمک دولتی بهره منده می شوند.  در سال 2016 سینمای بدنه نزدیک به 1.5 میلیارد یورو در گیشه ها فروخت. در حالی دهها فیلم هنرو تجربه در بیش از 2000 سالن کمتر از 250 میلیون یورو فروخته اند. فرانسویها در سال بیش از 300 فیلم تولید می کنند. درسال دهها فیلم خارجی  وآمریکایی به نمایش در می آید. فیلمهای کم فروش هنرو تجربه نیمی از سالنها را اشغال کرده اند. 

هنر و تجربه در چین
چینی با بیش از 30000 سینما به یکی از بزرگترین بازارهای سینمایی جهان تبدیل شده اند. دولت چین ببیشر با نگاه تجاری و صنعتی به توسعه سینما پرداخته و هر روز دهها سالن سینما در چین افتتاح می شود. چینی ها در سال 1000 فیلم تولید می کنند که تنها 200 فیلم تولید شده می توانند وارد بازار سینمای چین شده و بر پرده ها به نمایش درآیند. رونق بازار سینما مدتی است که دولت و فرهیختگان سینمای چین را نگران کرد. آنها نگران سینمای فرهنگی چین اند. آنها هم برای نجات سینمای فرهنگی و هنری راه دیگری جز تاسیس گروه هنر و تجربه ندیده اند. تاسیس گروه هنر تجربه که تقریبا با تجربه ایرانی هنرو تجربه همزاد است موجی از امید را در دل جوانان و هنرمندان آفریده است.  جنبشی که با در پکن آغاز و در شهرهای مختلف به سرعت توسعه یافت. جیا زهاگکی که از پیشتازان این سینماست خودش دست بکار شد ودر شهر زادگاهش چهار سینمای هنر و تجربه راه انداخت. او معتقد است اکثریت قریب به اتفاق فیلمهای هنری و تجربی در بین 800 فیلمی اند که هیچ امیدی برای اکران عمومی ندارند.  این فیلمها به دلیل کمی مخاطب مورد علاقه تلویزیونهای چین هم نیستند. سینمای هنر و تجربه چین برای نجات ایت فیلمهای ارزشمند به میدان آمده است. بی تردید در زمانی کوتاه هنر و تجربه چین به جریانی بزرگ و قدرتنمند تبدیل خواهد شد.  شعار هنر و تجربه روی آوردن به کیفیت در کنار کمیت است.  هنر  تجربه در چین از ایران جوانتر است. اما دولت چین عزمش را جزم کرده تا این سینمای مهم را نجات دهد. 
جان کلام از چین تا مکزیک تا پاریش وروم در شرق و غرب جهان  دریافته اند که سینما فقط پول نیست. سینما تنها صنعت نیست. سینما هنر است. یک تجربه ارزشمند انسانی است.آنها دریافته اند که در کنار رونق سینما بازار اندیشه های نو هم باید رونق داشته باشد. بزرگترهای سینما جوانان سرزمین شان را دوست دارند. راه را برآنها نمی بندند. در کنار فیلمهای پرفروش خود دست دوستی را به سوی نسل فردای خود دراز می کنند. از هجومشان به سینما هراسی ندارند. ضریب اشغال هنر و تجربه در همه جهان پایین است بسیار پایین. اما ظرفیت سینما و سینماگران این کشور ظاهرا بسیار بالاست. آنها فروش بالای خود را به رخ جوانان خوش ذوقشان نمی کشند. چرا که آنها باور کردند که سینما فقط پول نیست. سینما تنها صنعت نیست. هنر و تجربه بوفه اکسیژنی است برای همه آنها که می خواهند با فرهنگ و هنر نفسی تازه کنند. آنها که جانشان را بیشتر از جیبشان دوست دارند.