مهسا بهادری:  تکلیف استفاده از کلاه‌گیس برای بازیگران زن در تلویزیون، موضوعی همچنان حل نشده است که گویا وابسته به نام کارگردان و داستان سریالی است که جلوی دوربین می‌رود. استفاده «روزهای ابدی» از این ترفند، دوباره به بحث داغ تبعیض فرهنگی و هنری دامن زده است.

تعدادی از سریال‌های تلویزیون ایران، بنابر فضا و داستانی که داشتند و دارند، برای نشان دادن زنان بی‌حجاب، از گلاه‌گیس استفاده کرده و می‌کنند. با این حال، نحوه استفاده از کلاه‌گیس، از همان سال‌های ابتدایی انقلاب، حل نشده باقی مانده است و هنوز هم اگر کارگردانی برای روایت یک داستان بخواهد از تصویر زنان بی‌حجاب استفاده کند با موانع یا گلایه و اعتراض مواجه می‌شود.

سوال همیشگی این است که بالاخره نمایش زنان با کلاه‌گیس در فیلم و سریال‌ها ممنوع است یا خیر؟ اگر ممنوع است، پس چرا هر از گاهی تصویر زنان با کلاه‌گیس نمایش داده شده است و اگر یک بار این اتفاق رخ داده است، چرا کارگردانان برای دفعات بعدی با مشکل مواجه می‌شوند؟

موضوع دیگر این‌که چرا سخت گیری‌ها و اعتراضات نسبت به استفاده از کلاه گیس در یک سریال ساخته فلان کارگردان،بیشتر از یک سریال دیگر با کارگردانی بهمان هنرمند است؟

این روزها، شبکه یک صدا و سیما در حال پخش «روزهای ابدی» است، سریالی که از ابتدا تا انتهای دهه ۵۰ را به تصویر می‌کشد و تعدادی از بازیگران زن آن از کلاه‌گیس استفاده می‌کنند. این اقدام، تاکنون با هیچ‌گونه ممنوعیتی رو به‌رو نشده و به نظر می‌آید استفاده از کلاه‌گیس برای بازیگران زن، برای جواد شمقدری، راحت‌تر از بقیه کارگردان‌ها است که همین موضوع، تعجب عده زیادی را برانگیخته است.

پیرو این اتفاق، بحثی که در فضای مجازی شکل گرفته، این است که چرا فیلم «کاناپه» کیانوش عیاری به همین دلیل مدت‌هاست توقیف شده و دیگر سریال‌ها و آثار سینمایی با مانع مواجه شده‌اند و  در عوض، «روزهای ابدی» به راحتی و سادگی، از کلاه‌گیس بر سر بازیگران زن استفاده می‌کند.

جدا از بحث و تحلیل این اتفاق، نگاهی انداخته‌ایم به تاریخچه پُر حاشیه و جنجالی استفاده از کلاه‌گیس در سریال‌های تلویزیونی ایران.

افسانه بایگان در «سربداران»

سابقه استفاده از کلاه‌گیس بعد از انقلاب‌ برای اولین‌بار، به سریال «سربداران» با کارگردانی محمدعلی نجفی بر می‌گردد که در سال ۶۲ روی آنتن تلویزیون رفت. این سریال، روایت قیام سربداران خراسان علیه مغول‌ها را به تصویر می‌کشید.

فرج‌الله سلحشور برای به تصویر کشیدن زلیخا با بازی کتایون ریاحی در سریال «یوسف پیامبر»، از کلاه‌گیسی با موی مصنوعی استفاده کرد تا جلوه‌ای طبیعی پیدا نکند

در «سربداران»، در صحنه‌هایی که مربوط به بازی افسانه بایگان در نقش ترکان خاتون بود، این بازیگر با کلاه‌گیس ظاهر می‌شد. اگرچه در برخی صحنه‌ها، افسانه بایگان با این حجاب دیده شد، ولی تنها بخشی کوچک از نقش‌آفرینی این بازیگر بود؛ چرا که بسیاری از سکانس‌ها و پلان‌هایی که ترکان خاتون در آن‌ها حضور داشت، هنگام پخش، بیرون کشیده شد و این شخصیت به شدت در معرض سانسور و حذف قرار گرفت. حتی افسانه بایگان بعدها گفت حساسیت روی تصویر او آن قدر زیاد بوده که مدیران تصمیم داشته‌اند این شخصیت را به طور کامل از سریال حذف کنند.

این چند صحنه «سربداران» با بازی افسانه بایگان هم که از تیغ سانسور در امان ماند و پخش شد، به نقل از دست‌اندرکاران ساخت این سریال، به مدد توصیه امام خمینی بوده است؛ چرا که گفته بودند اگر قرار باشد زن دربار مغول، مثل زنان دیگر باشد، که نمی‌شود و این‌گونه بود که به جز سه سکانس که نتوانستند مجوز بگیرند، باقی صحنه‌های نقش‌آفرینی افسانه بایگان پخش شدند.

کتایون ریاحی در «یوسف پیامبر»

بهره‌گیری از کلاه‌گیس برای بازیگران زن، بیشتر در سریال‌های تاریخی رخ داده است. «یوسف پیامبر»، از این گروه سریال‌ها بود که داستانش در عهد باستان و در کشورهای فلسطین و مصر می‌گذشت. در روایت دینیِ قصه یوسف پیامبر، شخصیت زلیخا هم نقشی پُر رنگ و کلیدی دارد؛ زنی هوسران که عاشق یوسف جوان می‌شود و دل به او می‌بازد و از هر افسونی برای جلب او غفلت نمی‌کند؛ بدیهی است تصویر کردن چنین زنی، تمهیداتی برای طراحی گریم و لباس می‌طلبید که از روال عادی صدا و سیما خارج بود.

به همین سبب، فرج‌الله سلحشور برای به تصویر کشیدن زلیخا با بازی کتایون ریاحی، چاره‌ای جز استفاده از کلاه گیس نداشت. او البته برای این کار، به طورکامل از موی مصنوعی استفاده کرد تا جلوه‌ای طبیعی پیدا نکند. بسیاری دیگر از زنان دربار فرعون هم با کلاه‌گیس و آرایش‌های خاص مقابل دوبین حاضر شدند تا فضا، طبیعی‌تر و منطقی‌تر دیده شود.

کلاه گیس‌های این سریال، طوری طراحی شده بود که هیچ شباهتی به موی طبیعی نداشتند و همین موضوع باعث شد تا هیچ اعتراضی جدی نسبت به این موضوع رخ ندهد و مشکلی برای پخش صحنه‌های زلیخا پیش نیاید. البته پس از ایمان آوردن زلیخا و توبه او، این شخصیت با حجاب کامل در سریال به تصویر کشیده شد.

سریال‌های مربوط به تاریخ معاصر

تاریخ معاصر ایران به ویژه دوران پهلوی، یکی از مقاطع مورد علاقه سریال‌سازان بعد از انقلاب بوده است. نشان دادن حال و هوای آن زمان هم بدون زنانی که حجاب بر سر ندارند، تقریبا نشدنی است، با این‌حال، بسیاری از مجموعه‌های تلویزیونی نتوانستند مجوز این کار را بگیرند و تنها معدودی از سریال‌ها از این مانع بدون دردسر عبور کردند.

سید ضیاالدین دری در سریال «کلاه پهلوی»، چون برای نقش بلانش از کلاه‌گیسی بسیار شبیه با موی طبیعی استفاده کرد، مورد انتقاد برخی محافل قرار گرفت

سید ضیاالدین دری در «کلاه پهلوی» که داستانش به ۸۵ سال پیش و ماجرای کشف حجاب بازمی‌گردد، تلاش کرد راه میانه را اختیار کند. این کارگردان، در بیشتر صحنه‌های سریال، زنان بی‌حجاب دوره پهلوی اول را با کلاه به نمایش گذاشت، ولی بی‌حجاب بودن شخصیت بلانش که ایرانی- فرانسوی است و نقش آن را نگین محسنی بازی می‌کرد، حاشیه‌ساز شد. این کلاه‌گیس، بر خلاف «سربداران» و «یوسف پیامبر»، به موی طبیعی انسان بسیار شباهت داشت و همین موضوع باعث شد تا انتقادها به آن بالا گیرد.

«معمای شاه» به کارگردانی محمد ورزی هم از این قاعده مستثنی نبود؛ سریالی که تعداد زیادی از کارکترهای آن از کلاه‌گیس استفاده کردند تا دربار پهلوی را بهتر به تصویر بکشند. به گفته علی لدنی، تهیه‌کننده «معمای شاه»، این ترفند از مرحله فیلمبرداری تا بعد از پخش، با مخالفت‌های زیادی مواجه شد و حواشی بسیاری پدید آورد.

گلوریا هاردی در «کیمیا»

اما در این میان، سریال‌هایی وجود دارند که هدف‌شان به تصویر کشیدن یک بازه زمانی یا نشان دادن یک روایت تاریخی نیست، ولی بنا به فضای کار، شخصیت‌پردازی‌ها و روند قصه، کارگردان ترجیح می‌دهد برای بازیگران زن، از کلاه‌گیس استفاده کند.

نمونه بارز این ماجرا، سریال «کیمیا» با کارگردانی جواد افشار بود که گلوریا هاردی در آن، نقش آزاده را بازی می‌کرد که بخش عمده زندگی‌اش را در خارج از کشور گذرانده بود. در بسیاری از صحنه‌ها، موهای این شخصیت از زیر شال پیدا بود و حتی در سکانس‌هایی که در خارج از کشور ضبط شده بود، او به مدد کلاه‌گیس، بی‌حجاب بود.

استفاده از کلاه‌گیس برای این شخصیت در سریال «کیمیا»، نه به‌خاطر مسائل شرعی، بلکه از یک جهت دیگر حاشیه‌ساز شد. کیفیت این کلاه‌گیس به قدری پایین بود که انتقاد بسیاری را برانگیخت. هرچند که دلیل اصلی استفاده جواد افشار از کلاه‌گیسی نامرغوب، به این خاطر بود که با موی طبیعی تفاوت داشته باشد و مورد اعتراض برخی محافل قرار نگیرد.

به‌دنبال پخش سریال «روزهای ابدی»، این روزها اعتراض‌هایی به گوش می‌رسد که اگر استفاده از کلاه‌گیس برای زنان  مشکلی ندارد، باید شامل همه هنرمندان و همه آثار تلویزیونی و سینمایی شود

در سریال دیگر جواد افشار به نام «گاندو» هم، استفاده از کلاه‌گیس، انتقادهایی را به بار آورد. در این سریال که یک موضوع امنیتی و جاسوسی را به تصویر می‌کشید، تعدادی از بازیگرانی که در خارج از کشور ایفای نقش می‌کردند، کلاه گیس به‌سر داشتند، حتی در یکی از سکانس‌های آخرین قسمت پخش‌شده «گاندو»، زنان بدون حجاب، ایفای نقش کردند. در این مورد هم صدای اعتراض‌هایی بلند شد که به تبعیض در مدیریت فرهنگی و باز بودن دست یک عده در مقابل بسته بودن دست دیگر هنرمندان، اشاره داشتند.

در چند روز گذشته هم، به‌دنبال پخش سریال «روزهای ابدی» اعتراض‌هایی از این جنس به گوش می‌رسد که اگر استفاده از کلاه‌گیس برای نشان دادن زنان بی‌حجاب مشکلی ندارد، باید شامل همه هنرمندان و همه آثار تلویزیونی و سینمایی شود و در این عرصه، تبعیضی صورت نگیرد. شاید برای رفع این مشکل، یک‌بار برای همیشه، مدیران سینمایی و تلویزیونی، باید دست به شفاف‌سازی بزنند و راه استفاده از کلاه‌گیس را، روشن و هموار سازند.